داستان دو فیلم کوتاه «پل» و «عروسی مسلم» به کارگردانی رضا جمالی، در روستاهای صعب‌العبور استان اردبیل روی می دهد. فیلم «پل» بازگوکننده‌ی مشکلات و چالش‌های روحانی جوانی‌ست که به مناطق کوهستانی اردبیل می رود تا کار تبلیغ اسلام را در یکی از روستاهای آن منطقه انجام دهد. مشکلات گوناگون مردم آن‌جا و به ویژه صعب‌العبور بودن روستا و وجود رودخانه‌ای( مابین دو کوه) بدون پل از جمله چالش‌های روحانی جوان است. مردم روستا برای رفت و آمد از روی رودخانه، طنابی از سمتی به سمت دیگر آن کشیده‌اند و سبدی آهنی نیز روی آن قرار داده‌اند و سبد با حرکت دست، اهالی را از یک سمت به سمت دیگر رودخانه می برد اما به دلیل دشواری این عمل انگشت دست برخی اهالی قطع شده است.
فیلم «عروسی مسلم» نیز در روستای «سقزچی» از توابع استان اردبیل اتفاق می افتد. فیلم روایت‌کننده‌ی مسایل و دغدغه‌های مداحی جوان (به نام مسلم) است که به دلیل نبود مداح در آن مناطق دچار اختلافاتی با نوعروسش می‌شود.کشمکش‌های ذهنی او به عنوان تنها مداح آن منطقه و مسایل و مشکلات متعدد روستاییان، ماجراهای فیلم را شکل می دهد.
هردوفیلم مسایل و چالش‌های جامعه‌ی روستایی را بازنمایی می کند که علیرغم پیشرفت وگسترش شهرنشینی در کشور ایران به دلایل گوناگون از «توسعه» بازمانده و یا کمتر توسعه یافته‌اند.
جامعه‌شناسی توسعه و دو فیلم«پل» و «عروسی مسلم»
اندیشمندان علوم اجتماعی تعاریف گوناگونی از توسعه ارایه داده‌اند. «مایکل تودارو» معتقد است که توسعه مستلزم تغییرات اساسی در ساخت اجتماعی، طرزتلقی عامه مردم و نهادهای ملی و نیز تسریع رشد اقتصادی، کاهش نابرابری و ریشه کن کردن فقر مطلق است.
«دادلی سیرز» آن را جریانی چندبعدی می داند که علاوه بر بهبود میزان تولید و درآمد، شامل دگرگونی اساسی در ساخت‌های نهادی، اجتماعی اداری می‌شود(نک ازکیا،۱۳۸۱: ۸). امروزه در تعریف توسعه بر چند‌جانبه بودن آن تاکید می‌شود و برخلاف رشد که پدیده ای اقتصادی-تکنولوژیکی و دارای مفهوم کمی است، توسعه را امری پیچیده و چندبعدی می‌دانند؛ بنابراین برای توسعه‌یافتگی علاوه بر بهبود وضع اقتصادی و پیشرفت سطح تکنولوژی بایستی تغییرات اساسی کیفی در ساخت اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و کیفیت نیروی انسانی نیز پدید آید(نراقی، ۱۳۸۰: ۱۱۸).
توسعه بر اساس شاخص‌های گوناگون به انواع اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی ، فرهنگی و انسانی بخش‌بندی شده است(نک ازکیا، ۱۳۸۱: ۲۱-۱۶). جامعه شناسان برای مطالعات ژرف‌تر و به دلیل تفاوت ساختار اجتماعی، توسعه را به دو حوزه‌ی شهری و روستایی تقسیم می نمایند و بر مبنای شاخص‌های توسعه میزان توسعه‌یافتگی را با توجه به بافت جامعه شناسایی می کنند.
بر اساس تحقیقات علمی- پژوهشی شاخص‌هایی کلی برای توسعه‌ی روستایی قابل ذکر است که از آن جمله امکانات آموزشی و نیروی ماهر( شامل جمعیت باسواد، تعداد مدارس و کارکنان و…)، امکانات تاسیساتی و زیربنایی( واحد مسکونی و نوع آن، تعداد روستاهای دارای برق، ساخت و ساز زیربنایی و… )، امکانات سیاسی و اداری( شورای اسلامی روستا، پاسگاه نیروی انتظامی، شرکت تعاونی روستایی و…) ، امکانات ارتباطی و اطلاع رسانی( صندوق پستی، دفتر پست روستایی، طول راه‌های آسفالت‌شده، نقاط دارای ارتباط تلفنی و…) قابل ذکر است(نک تقوایی، ۱۳۸۵: ۱۱۵-۱۱۴).
با توجه به شاخص‌های مذکور می توان دو فیلم «پل» و «عروسی مسلم» را از منظر جامعه‌شناسی توسعه‌ی روستایی واکاوی نمود و با نگاهی موشکافانه به هر دو فیلم می توان بازنمایی از فقدان یا کمبود شاخص‌های توسعه را مشاهده نمود.
کمبود امکانات آموزشی و نیروی ماهر:
در سکانسی از فیلم «پل» می بینیم که روحانی جوان از دانش‌آموزان می پرسد:« بچه‌های روستای امیرآباد نیامده‌اند؟» و مخاطب متوجه می شود در چند روستا فقط یک مدرسه وجود دارد و کودکان از چند روستا و مقاطع تحصیلی گوناگون مسیری دشوار را می پیمایند تا به مدرسه‌ی خود برسند. علاوه بر این آنها تنها یک معلم (روحانی جوان) دارند. او علاوه بر رسیدگی به امور تبلیغاتی‌اش، عهده دار امور مربوط به احداث پل، شکایات و اختلافات میان مردم و تعلیم کودکان است.
در «عروسی مسلم»، مسلم تنها مداح آن منطقه است و در فیلم بارها نمایش داده می شود که همیشه در وقایع مهم زندگی‌‌اش(از جمله مراسم عروسی‌اش) یکی از اهالی آن منطقه فوت می‌کند و او بنابر اجبار اجتماعی به محل عزا می‌رود. تراژدی مربوط به کمبود نیروی انسانی ماهر نیز وقتی روی می‌دهد که در مراسم عروسی وی یکی از روستاییان فوت می‌کند و او برای مداحی راهی مراسم عزا می‌شود.
کمبود امکانات تاسیساتی و زیربنایی:
گفتار متن ابتدای فیلم «پل» فقدان امکانات تاسیستاتی را نمایان می سازد. در ابتدای فیلم از زبان روحانی جوان می شنویم:« یک ساله با همه سختی‌های راه، تبلیغ این روستا را عهده‌دار شدم اهالی این روستا روی سبد از رودخانه عبور می‌کنند به خاطر همین اکثر اهالی یک یا دو انگلشت‌شون رو از دست دادند… و به فکر ساختن پل افتادم ». بنابراین یکی از مهم ترین مسایل مردم روستا صعب العبور بودن منطقه‌ی زندگی‌شان و وجود رودخانه ای بدون پل است.
هم چنین در هر دو فیلم وقتی خانه‌های روستایی نمایش داده می شود مصالح خانه معمولا از سنگ و گل است که ابتدایی بودن سرپناه روستاییان را نشان می‌دهد.
کمبود امکانات سیاسی و اداری:
در «پل» اهالی به کمک روحانی و در قالب خودیاری تصمیم به ساخت پل گرفته‌اند. با این حال پیمان‌کار ساخت پل پس از گذشت شش ماه به وعده اش عمل نکرده است و همین مساله موجب می‌شود تا روستاییان شکایت نامه‌ای علیه پیمان‌کار تنظیم کنند. آنها شکایت‌نامه را به روحانی می‌دهند و او قول می‌دهد شکایت نامه را به پاسگاه ببرد. سپس روحانی جوان از راه دشوار رودخانه عبور می‌کند تا از روستا خارج شود و به نزدیک‌ترین پاسگاه برسد. بنابراین روستا فاقد مراجع اداری ذی‌صلاح و پاسگاه انتظامی است.
کمبود امکانات ارتباطی و اطلاع رسانی:
در سکانسی از فیلم «پل» مامور پست با دو نامه، سمت ورودی رودخانه ایستاده است و مردی که گیرنده‌ی نامه است از او خواهش می‌کند که با سبدآهنی از روی رودخانه عبور کند و نامه اش را به وی تحویل دهد اما پست‌چی نمی پذیرد و می گوید:« من هر وقت می خواهم بیایم روستای شما پاهایم می لرزد، قلبم می گیرد، چشمانم سیاهی می رود… سری پیش هم کم مانده بود انگشتانم قطع شود…». این سکانس نمایان‌گر فقدان امکانات ارتباطی روستا حتی در حد سنتی‌ترین نوع ارتباط یعنی ارتباط پستی است.
روستایی هم که «مسلم» (در فیلم عروسی مسلم) در آن زندگی می کند خط‌کشی تلفن نشده است و اهالی روستا با تلفن همراه مسلم با اقوام دورشان تماس می گیرند. از سوی دیگر تنها مکانی که تلفن همراه آنتن دارد پشت‌بام یکی از اهالی روستاست.
با این اوصاف می توان فیلم‌های «پل» و «عروسی مسلم» را بازنمایی از جامعه‌ی روستایی در مناطق کوهستانی و صعب‌العبور ایران دانست که علیرغم توسعه‌ی شهرهای بزرگ هنوز با چالش‌های متعدد طبیعی و انسانی دست‌وپنجه نرم می‌کنند و کمتر توسعه یافته‌اند.
منابع
ازکیا، مصطفی(۱۳۸۱). جامعه‌شناسی توسعه. تهران: موسسه نشر کلمه
تقوایی، مسعود، نیلی‌پور، شهره(۱۳۸۵). بررسی شاخص‌های توسعه در مناطق روستایی استان‌های کشور. فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه، شماره ۵۶، ص۱۴۱-۱۰۹
نراقی، یوسف(۱۳۸۰). جامعه‌شناسی و توسعه. تهران: نشر و پژوهش فرزان روز
نویسنده: رویا فتح اله زاده