نویسنده: نسرین ریاحی پور
عکس از: کاوه گلستان این فیلم ها رو به کی نشون میدین؟ “/رخشان بنی اعتماد / مدت زمان ۸۲ دقیقه/ ۱۳۷۳
ما، کودکان دهه شصت اغلب فیلم را از طریق تلویزیون و یا ویدئو تجربه کردیم . بیشتر آن فیلم ها داستانی بودند. در روزگار تیره و تار جنگ و تحریم نخستین لذتی که حس کردم فیلم داستانی بود. جهانی رنگی که مرا از خاکستری فضای حقیقی دور می کرد. من عاشق سینما شدم. این میل هنوز هم ادامه دارد و از معدود چیزهایی است که زندگی ام را لذت بخش می سازد. اما بنابر آن تجربه ی نخستین فیلم مستند در پس فیلم داستانی قرار گرفت و من مستندهای کمی دیدم . در هفته گذشته به شکلی اتفاقی در حالی که می خواستم راجع به سینمای داستانی رخشان بنی اعتماد تحقیق کنم؛ ایشان مستندهایی به من دادند. مستندها را دیدم یکی بعد از دیگری … . ” این فیلم ها رو به کی نشون میدین؟” یکی از آن ها بود. فیلمی بسیار تکان دهنده که نمی توانستم اندیشیدن به آن را متوقف کنم. پس تصمیم گرفتم راجع به آن بنویسم. این فیلم مرا به مستند علاقه مند کرد.
“این فیلم ها رو به کی نشون میدین؟ ” مستندی از شهرکی به نام فاطمیه در تهران است. شهرکی در کناربافت معمول شهر تهران اما بسیار متفاوت از آن. ساکنان این شهرک گروهی از گود نشینان اند که در پی تخریب محل سکونت شان به شکلی موقت در سال های ۱۳۵۷-۱۳۵۸ در این منطقه اسکان داده شده اند و باقی آن ها سیل زده هستند . این اسکان اما از شکل موقت خارج شده و تا سال ۱۳۷۱ ادامه یافته است . آن ها فراموش شده اند . شهرک از انبوهه ی خانه هایی ( در حقیقت اتاق هایی ) فاقد پنجره تشکیل شده است که زیر یک سری سوله ساخته شده اند . تنها راه ارتباطی اتاق ها با بیرون در کوچکی است . گاه خانوار هایی پر جمعیت و گاه دو خانوار در یک اتاق زندگی می کنند . چند توالت عمومی در شهرک وجود دارد که ساکنین از آن ها استفاده می کنند . بعضی از خانوارها در توالت های عمومی که از آن استفاده نمی شده ؛ ساکن شده اند . ” این فیلم ها رو به کی نشون میدین ؟ ” فیلمی است با محوریت مسکن و همه ی اشکال زندگی و رفتار که تحت تاثیر آن قرار دارد . فیلمی که باید بارها دیده شود . اگر بپذیریم مسکن یکی از شاخصه هایی است که به سبب ماهیت فرهنگی اش ( یعنی امکانات و جزییات آن ) انسان را از سایر موجودات جدا می کند می توانیم درک کنیم چگونه خارج شدن آن از شکل مرسوم اش در یک زمان – مکان می تواند هویت انسانی فرد را دچار اختلال کند . همان گونه که یکی از ساکنان رو به دوربین می پرسد : ” مگه ما آدم نیستیم ؟ ” در شهرک فاطمیه مشخصه های اصلی مسکن به عنوان فضایی که آرامش ساکنان را فراهم کند زیر سوال رفته است . محیطی امن برای فرد وجود ندارد . فضای درونی و بیرونی بسیار نامناسب است . استراحت ، پخت و پز و روابط زناشویی همگی در یک فضا انجام می شود . والدین و فرزندان در کنار یکدیگر می خوابند . این عمل بسیار زود هنگام آن ها را به بلوغ می رساند . یکی از صحنه های فیلم تصویر اتاقی حدودن ۱۰ – ۱۲ متری است که به وسیله ی چادر نمازی به دو بخش تقسیم شده ، در بخشی عروس خانواده با همسر و دو فرزندش زندگی می کند و در بخش دیگر مادر شوهر و احتمالن دیگر اعضای خانواده ؛ گاهی بعضی از خانوارها که وضعیت مالی بهتری دارند ؛ توانسته اند در گوشه ی اتاق توالتی تعبیه کنند. توالت تنها دری دارد که به اتاق فاقد پنجره باز می شود . بوها، صداها کوچک ترین حوزه ی خصوصی برای فرد باقی نمی گذارد . تصویر دیگری خانواری را نشان می دهد که در فضای باز اندکی که در میان کوچه های تنگ و پر تردد وجود دارد ؛ در جوار اتاق یکی از اقوام شان محیطی نیمه خصوصی ( در فضای عمومی کوچه) به واسطه ی ایجاد چهار دیوار از جنس پارچه ( چادر نمازی گویا ) به وجود آورده و زندگی می کنند. آن ها حدود چهار فرزند دارند . این که زمستان ها چه می کنند ؟ پرسشی است که برای مخاطب بی پاسخ می ماند . فیلم پر از اعتراض است . ساکنین از مشقت های زندگی شان می گویند . زنی چاله ای پر ازمدفوع در کوچه ( در کنار محل بازی کودکان) در کوچه را نشان می دهد و دیگری از خروجی چاه توالت اتاقش که به جوی می ریزد می گوید . چند زن در کنار جوی لباس و ظرف می شویند. و زن دیگری بازگو می کند که چگونه از گرمای ساقت فرسای زندگی زیر سقفی از ایرانیت برای خواب با فرزندانش به کوچه پناه آورده است . در محیطی نا شناس در حالی که شوهرش را به خاطر فروش موادمخدر دستگیر کرده اند ؛ او و شش فرزندش و همسایگان در کوچه می خوابند . و کودکش شب درون جوی افتاده است . بعضی از خانوارها از کمیته امام ماهیانه چهارصد تا شش صد تومان دریافت می کنند. مبلغی که بخش کوچکی از مخارج شان را تامین می کند. بسیاری از خانوارها مخارج خود را از طریق اعمال غیر قانونی تامین می کنند . الویت هر موجودی تامیین نیازهای حیاتی اش است . زمانی که بقا او در خطر باشد طبیعی است که اخلاقیات نمی تواند مانع او برای بدست آوردن امکانات مطلوب باشد . ” برخی از کسانی که مرتکب بی رحمی می شوند شاید زمانی خودشان را فردی بسیار متفاوت از دیگران می دانسته اند ولی عوامل بسیاری هویت اخلاقی را می فرساید . افراد ، هر یک به اندازه ای ، به سوی انسجام کارهایی می لغزند که اگر از ابتدا به روشنی حق انتخاب داشتند از آن ها اجتناب می کردند. “( گلاور ۱۳۹۲ : ۸۲)
فقر فرهنگی و اقتصادی شاخص اصلی شهرک فاطمیه است. وجود چنین منطقه ای در تهران غیر قابل تصور است . ارنست برگس این مسئله را این طور توضیح می دهد: “ما در شهر شاهد تفاوتیابی هایی هستیم که گروه های مختلف را به وجود آورده اند . جدا شدن گروه های اجتماعی و اقتصادی از یکدیگر به آن ها محلی مشخص در شهر می دهد و حاصل این فرایند شخصیت گرفتن پهنه های خاصی در شهر است که به همین دلیل افراد و فعالیت هایی را به خود جذب یا از خود دفع می کنند . افراد بر اساس تقسیم اقتصادی مشاغل ، طبقات اجتماعی و گروه های فرهنگی در شهر جای می گیرند و ممکن است موقعیت برخی از آنان با یکدیگر متعارض باشد . بنابراین ، برگس بر آن است که تحلیل مشکلات شهری از جمله انحرافات اجتماعی و بزهکاری های جوانان را باید از خلال تبلورهای فضایی آن ها انجام داد. “(فکوهی ۱۳۸۳: ۱۸۸) در تمام طول فیلم دیده می شود چگونه مسکن ، به عنوان فضایی برای زندگی می تواند همه ی جنبه های زندگی را متحول کند . هویت اخلاقی را زیر سوال برد و موجودیت انسانی را از درون تهی کند. در نهایت با تلاش گروه مستند ساز و بازنمایی تصویر ساکنان شهرک فاطمیه مسئولان شهرداری بازسازی فضای شهرک را به سبب بافت نامناسب غیر ممکن دانسته تصمیم به تخریب آن می گیرند . ساکنان به مناطق دیگری منتقل می شوند و گاه مبلغی برای خرید مسکن دریافت می کنند . گرچه این انتقال به بهتر شدن شرایط زندگی آن ها منجر خواهد شد اما گاه مقاومت هایی دیده می شود . بلاخره ۴۰۰ خانوار منتقل و شهرک تخریب می شود . ” این فیلم ها رو به کی نشون میدین ؟ ” فیلم بسیار تاثیر گذاری است . فیلمی که می تواند بینشی متفاوت برای پژوهشگر شهری ایجاد کند . اعتیاد ، فقر ، بزهکاری ، خشونت علیه زنان و کودکان ، کودکان کار ، نوع سکونت و تاثیر آن بر موارد یاد شده از نکاتی است که این مستند بازنمایی می کند .
منابع:
فکوهی ، ناصر / انسان شناسی شهری / تهران : نشر نی ، ۱۳۸۳
گلاور، جاناتان / انسانیت : تاریخ اخلاقی قرن بیستم / مترجم افشینن خاکباز / تهران : نشر آگه ، ۱۳۹۲
این فیلم ها رو به کی نشون میدین؟ کاوه گلستان رخشان بنی اعتماد