نویسنده: زهرا ملوکی
روایتی از یک جوان ترکمن به نام علی گوگ نژاد که در کنار خانواده اش به کار مربی گری اسب های مسابقه مشغول است. در این ماجرا، ایلحان، تنها اسب مسابقه ای که در مالکیت خانواده ی گوگ نژاد است پس از پنج موفقیت پی در پی به طور ناگهانی در مسابقه ی ششم از دپار بیرون نمی آید و در مقابل دویدن و آموزش دیدن مقاومت می کند.
درباره ی مستند «آتلان» از معین کریم الدینی، سال ساخت: ۱۳۹۳-۱۳۹۰ ، ۶۲ دقیقه.
خلاصه ی فیلم
روایتی از یک جوان ترکمن به نام علی گوگ نژاد که در کنار خانواده اش به کار مربی گری اسب های مسابقه مشغول است. در این ماجرا، ایلحان، تنها اسب مسابقه ای که در مالکیت خانواده ی گوگ نژاد است پس از پنج موفقیت پی در پی به طور ناگهانی در مسابقه ی ششم از دپار بیرون نمی آید و در مقابل دویدن و آموزش دیدن مقاومت می کند.
«…اسب سفید وحشی اینک گسسته یال/ بر آخور ایستاده غضبناک/ سم می زند به خاک/ گنجشکهای گرسنه از پیش پای او/ پرواز میکنند/ یاد عنان گسیختگی هاش/ در قلعههای سوخته ره باز می کنند…»
منوچهر آتشی
«خوجه حاجی می گه ترکمن اگه جلوی خونه اش اسب نباشه، ترکمن نیست. از وقتی یادم میاد جلوی خونه مون همیشه پر از اسب بوده. اسبایی که همین جا به دنیا اومدن، بزرگ شدن، قهرمان شدن و رفتن.» (آتلان، ثانیه های ابتدایی فیلم) و به این ترتیب، آتلان روایت پیوند ناگسستنی یک خانواده ی ترکمن با اسب هایی است که اگرچه برای مسابقه دادن به دنیا نمی آیند اما در یک فرآیند فرهنگی به این منظور تربیت می شوند.
علی و کریم برای خریدن ایلحان در مقابل عدم تمایل پدرشان به این معامله اصرار کرده اند و کره اسب یتیمی را از پسری که به گفته ی علی چیزی از اسب نمی دانسته خریده اند، ایلحان وارد خانواده ی گوگ نژاد شده و پس از ۵ بار قهرمانی و برنده شدن دیگر از دپار درنیامده است.
«بعد از کورس قهرمانی پاییز ایلحان کلاً عوض شد. هر روز که می گذره اون دیوونه تر می شه.» (دقیقه ی ۸ و ۳۰ ثانیه) و این در حالی است که مراسم عروسی علی، راوی فیلم و مربی ایلحان (علی در کنار برادرش کریم به مربی گری اسب های ترکمن مشغول است) هر بار در انتظار یک کورس جدید و احتمال قهرمانی ایلحان و دیگر اسب ها به دلیل مشکلات مالی و با کافی نبودن نتیجه ی مسابقه به عقب می افتد.
علی و کریم بعد از کورس بهار، تمام تلاش و نیرویشان را به کار می گیرند تا ایلحان را در مسابقه ی بعدی قهرمان کنند و یا لااقل از دپار بیرون بکشند. مست کردن اسب، رفتن پیش دعا نویس و گرفتن دعا برای ایلحان، تمرین کردن با آن در میدان اسب دوانی مسابقه، همراهی طلبیدن از اسب برای دویدن با صدای موتور سیکلت (صاحب قبلی ایلحان موتور سیکلت داشته و ایلحان نسبت به آن واکنش نشان می داده است.) همه و همه بخش عمده ای از کمیت فیلم حاضر را به خود اختصاص می دهند. (از ابتدای طرح مسئله ی ندویدن ایلحان تا نیمه های دقیقه ی ۴۸ ام)
اما ماجرای اصلی درست پس از نا امید شدن علی و کریم از همراهی ایلحان در میدان مسابقه آغاز می شود. در دقیقه ی ۴۸ ام، راوی توضیح می دهد که ۶ ماه از عقب افتادن عروسی به امید گرفتن پول جایزه می گذرد و قرار شده است که برای جلوگیری از دلخور شدن هرچه بیش تر خانواده ی عروس از این اوضاع، ایلحان برای خرج عروسی فروخته شود. ایلحان می رود، عروسی برگزار می شود اما علی همچنان در فکر اسب رفته است. «عروسی خیلی خوب برگزار شد، کورس محلی، کشتی، جشن شب، همه چی عالی بود ولی ایلحان نبود.» (دقیقه ی ۵۲ و ۹ ثانیه)
اسب چموش، علی گوگ نژاد را برای دیدار به سفر وا می دارد. راوی به امید پس گرفتن ایلحان به سواحل میانکاله می رود و به جای موجود سرکشی که چند ماه پیش فروخته است، حیوان آرامی را می بیند که صاحب جدیدش به پس فرستادن آن راضی نیست. اما این سفر تماماً بی حاصل نمی ماند. راوی برای آخرین بار از اسب قدیمش سواری می گیرد. می گوید که خواب هم نمی دیده است که یک روز با او در دریا سواری کند. علی می گوید: «آتلان یعنی سوار اسب شو و رهسپار شو. یعنی همیشه با اسب باش. حالا من مجبورم بدون اسبم به خونه برگردم.» (دقیقه ی ۵۹ و ۲۰ ثانیه) و سپس روایت روی همین کلمات و تصاویر به پایان می رسد.
در واقع می توان گفت که ایلحان پروژه ی ناتمام علی است و آتلان درباره ی یکی از همان پروژه های ناتمامی است که هر کسی توی زندگی اش تجربه اش می کند. از دپار درنیامدن ایلحان پیش درآمد طرح پرسش های هستی شناسانه ای است که هر کسی به نوعی در طول زندگی اش از خود می پرسد. پرسش از چرایی ها، چیستی معناها و اتخاذ روش ها. در واقع وقتی تمام تلاش های علی و برادرش کریم برای از دپار درآمدن ایلحان بی نتیجه می ماند و ماجرا این طور پیش می رود که خانواده ی گوگ نژاد با فروش ایلحان عروسی علی را برگزار می کنند، وقتی صاحب جدید ایلحان از بازپس دادن اسب و فروش آن به علی امتناع می کند و ماجرا با آخرین سواری علی بر ایلحان در دریا تمام می شود؛ علاوه بر اندوه و همدلی مخاطب با ماجرا تصاویر و صحنه های دیگری از این فیلم نیز برای مخاطب باقی می ماند. این که علی و کریم باز هم اسب ها را تربیت می-کنند. این که زندگی با پرسش ها، نشدن ها و فلاش بک های مداومش در جریان است. برگشتن و مرور کردن چگونگی ماجرا: در آغاز، پیروزی های پی در پی و سپس شکست خوردن ها، پرسش ها و پرسش ها.
علی ماجرا را در نقش یک «پرسشگر» و نه «دانای کل»، برای مخاطب به شکل یک سئوال، مطرح می کند: «هیچ وقت نفهیمدم ایلحان چشه؟ اون فقط مقاومت می کرد. حتی برای رفتن هم مقاومت می کرد.» (دقیقه ی ۴۹ و ۴۸ ثانیه) و به این ترتیب، این روایت ۶۲ دقیقه ای نمی تواند خودش را در ابعاد یک مستند ساده از هم زیستی انسان با طبعیت محدود کند. آتلان به هیچ عنوان قرار نیست تنها و تنها درباره ی فرهنگ فولکلوری باشد که پیرامون زندگی ترکمن ها با اسب ها شکل گرفته است و این وسیع شدن خود را در ابتدا به واسطه ی انتخاب راوی خود انجام می دهد.
علی گوگ نژاد، مردی مسن، میانسال یا دنیا دیده نیست. او حتی در تربیت اسب نیز راه های نرفته ی بسیاری دارد. جوانی است با شورها و هدف ها و البته، سئوال هایی که خاص دنیایی متفاوت با دنیای خوخه حاجی (پدربزرگش) است. در واقع، اگر کارگردان برای روایت خود از این ماجرا یک راوی دیگر برگزیده بود احتمالاً حتی اگر داستان به همین شکل اتفاق می افتاد، ماجرا از قراری دیگر بود. قصه ای که می توانست تمرکز خود را به توصیف دنیایی متفاوت و عجیب و غریب با تصاویری زیبا و اسطوره ای از طبیعت و اسب های ترکمن صحرا اختصاص دهد و مثلاً بر روی آداب و رسوم ازدواج علی در آن منطقه ی خاص تأکید داشته باشد. نگاهی کل نگر و روایتی سئوال و جوابی که میان کارگردان و علی گوگ نژاد، کریم، طاهر و دیگر اعضای خانواده با زبانی بیگانه برای مخاطب فارسی زبان؛ به شکل یک کلیشه ی اطلاع رسان خودآرایی می کرد.
اما ماجرا به این شکل پیش نمی رود و آتلان، با همه ی تن دردانش به طبیعت و فرهنگ ترکمن، با همه ی جزئیات دقیقی که از چگونگی برگزاری مسابقات اسب دوانی در آن فرهنگ به خصوص به نمایش می گذارد؛ به دام کلی گویی نمی افتد و از دنیای پرسش محوری که به زندگی علی گوگ نژاد هم راه پیدا کرده است، غافل نمی ماند.
«آتلان» با و بدون ایلحان، همچنان «رهسپار شدن با اسب ها است»؛ خانواده ای که تمام جزئیات زندگی اش در همراهی و همدلی با اسب ها گذشته است. از خوجه حاجی که مربی و طبیب پیر این ماجرا است گرفته تا طاهر، پسر کوچک و سوارکار مورد اعتماد خانواده، کسی که حاضر نمی شود در برابر پیشنهاد تقلب در مسابقه و گرفتن پولی چند برابر پول جایزه خودش را تسلیم کند و حتی نوه ی کوچکشان، آرمین که در دلش می خواهد همه ی اسب های خوب مسابقه را مال خود کند. (دقیقه ی ۱۱ و ۲۵ ثانیه)
اسب برای خانواده ی ترکمن معنی های زیادی دارد: قدرت، کورس، قمار و در حاشیه ای دورتر شاید بتوان کلماتی همچون: معتمد، مربی، قهرمان، شانس و یا بخت و اقبال را هم شنید. و با این همه، این فیلم بدون این که چشم و گوش خودش را بر روی فرهنگ و آداب و رسوم جمعی ترکمن صحرا ببندد، جهان شخصی و پرسش محور علی را به عنوان خط محوری روایت خود انتخاب می کند. علی به جای پاسخ دادن به چشم ها و گوش های مخاطب، همراه با او و حتی گاهی پیشاپیش او، شروع به سئوال پرسیدن می کند، بی آن که الزاماً به جواب دقیقی برسد. تری ایگلتون در کتاب «معنای زندگی» می نویسد:
«یکی از ویژگی های مدرنیته این است که به ندرت پرسش مهمی را برای همیشه فیصله می دهد…مدرنیته عصری است که در آن متوجه می شویم که قادر نیستیم حتی درمورد حیاتی ترین و بنیادی ترین قضایا به توافق برسیم.» (ایگلتون، ۱۳۸۸: ۲۱۶) او ادامه می دهد که قرار نیست در این فرآیند، حاصل به دست آمده، دست یافتن به پاسخ هایی مشترک باشد و مقصود از این طی طریق، رسیدن به نوعی از «مجادلات حاصلخیز» است. (همان) و شاید در راستای تولید همین مجادلات حاصل خیز است که مستند «آتلان» بعد از تمام شدن به شکل صوری، بارها و بارها در ذهن مخاطب مرور می شود. پیروز کلانتری در این رابطه نوشته است: « برای شخص من جذابیت و نقطه تأمل اصلی فیلم «آتلان» همین ناروشن ماندن علت اصلی مقاومت مدام ایلحان در برابر مسابقه دادن، آن‌هم بعد از سه بار اول شدن و دو بار دوم شدن در پنج مسابقه است.» (کلانتری، ۱۳۹۴)
و کسی چه می داند که مخاطب جدی، چند بار برای پاسخ گفتن به این پرسش، تصاویر، صداها و گفته ها را در ذهن خودش به عقب برمی گرداند و به کجا می رسد؟
منابع
ایگلتون، تری (۱۳۸۸) معنای زندگی، ترجمه ی عباس مخبر، تهران: نشر آگه.
کلانتری، پیروز (۱۳۹۴) درام شیرین مستند/ پیشنهادهای یک فیلم مستند برای سینمای داستانی در پایگاه اینترنتی سینمای هنر و تجربه. آدرس: http://www.aecinema.ir/، تاریخ بازدید: ۲۵ فروردین ۱۳۹۴.