نویسنده: مریم دژم‌خوی
جایگاه تفریحات در شکل گیری هویت جوانان و نوجوانان
چکیده
تاکنون به مقوله اوقات فراغت و نقش و جایگاه تفریحات بعنوان بخشی از زندگی افراد پرداخته نشده است. اوقات فراغت، مفاهیم و اعمال مرتبط با آن بعنوان بخش غیر جدی زندگی انسانها تعریف می شود. پژوهش حاضر در نظر دارد به بررسی نقش تفریحات، اشیا و لوازم و فرایندهای مرتبط با آن در شکل دهی به هویت مردان بپردازد. مردانگی مفهومی است که در میان فرهنگها و گروههای اجتماعی مختلف به صور مختلفی تعریف و عمل می شود. مردانگی بعنوان یک مولفه تاثیرگذار رفتارها و اعمال افراد را تعریف و در عین حال در این فرایند تعریف می شود. مفهوم مردانگی بویژه از سنین نوجوانی و جوانی مورد توجه فرد واقع می شود و فعالیتهای روزانه و حتی شکل تفریحات و سرگرمیهای فرد را تحت تاثیر قرار می دهد.
در این پژوهش به فرایند هویت یابی جنسی در نوجوانان و جوانان بم پیش از زلزله بر مبنای مواد فرهنگی بر جای مانده، پرداخته می شود. در این راستا از مصاحبه با افراد محلی، مشاهده، جمع آوری و طبقه بندی اشیا و لوازم بدست آمده از خانه های تخریب شده در اثر زلزله استفاده شده است.
واژگان کلیدی: هویت، مردانگی، جنسیت، اوقات فراغت، شهرستان بم.
درآمد
شهرستان بم درجنوب شرقی ایران در استان کرمان واقع شده است. این شهر در زلزله دی ماه ۱۳۸۲ بشدت تخریب شد. شدت تخریب بحدی بود که بیش از ۸۰% شهر به تلی از آوار تبدیل شد (Garazhian&Papoli:2008; Mann:2005). در حال حاضر بخش عمده شهر خاکبرداری و بازسازی شده است. تنها استثنا درین زمینه تعدادی از خانه هایی است که تمام ساکنین آن در زلزله جان باخته اند.
پژوهش حاضر بر اساس بررسی بم پیش و پس از زلزله استوار شده است. گرداوری داده های پیش از زلزله به روش باستان شناختی انجام شده است. بدین معنی که خانه های ویران شده در اثر زلزله کاوش و داده های بدست آمده برای بررسی و بازسازی شرایط پیش از زلزله جمع آوری و طبقه بندی شده اند. داده های حاصل از کاوش در نهشته های معاصر نشانگر زندگی ساکنان بم پیش از زلزله و در دراز مدت است. در کنار جمع آوری لوازم از مشاهده و مصاحبه با افراد محلی نیز به منظور سنجش، مقایسه و همچنین ارزیابی شرایط کنونی بم بهره گرفته شده است.
با توجه به آنکه افراد هویت خویش را از طریق مواد فرهنگی که استفاده می کنند شکل می دهند و بیان می کنند (Meskell and Perucel:2004:3) وسایل و لوازم بدست امده از خانه های ویرانه در این بررسی جایگاه ویژه ای دارند. در این راستا به نقش طبقه اجتماعی و اقتصادی افراد در تعریف ارزشهای ایده آل برای هر طبقه، راهها، روشها و لوازمی که برای گذران اوقات ترجیح داده می شوند، جایگاه ویژه ای داده شده است.
زندگی در جهانی جنسیت مدار
به طور کلی مردانگی و زنانگی دو بعد اصلی هویت جنسی هستند که به ایجاد تفاوت در میان افراد می پردازند که تحت تاثیر دو بعد زمان و مکان شکل می گیرند (Westkott:1979:427). بنابراین می توان انتظار داشت در جوامع و فرهنگ‌های مختلف شکلهای متفاوتی از ارزشها و هنجارها برای مردان و زنان یا دیگر گروههای جنسی تعریف شود.
در شهر بم (مانند بیشتر نقاط ایران) دو جنسیت زن و مرد تعریف شده است. تعیین جنسیت (از نظر فرهنگی) بر اساس جنسیت فیزیولوژیک صورت می گیرد (Costin;1996). نوزادان از بدو تولد بعنوان دختر و پسر از هم متمایز می شوند. هویت جنسی مذکور تا پایان عمر افراد ثابت و غیرقابل تغییر است. داده های حاصل از کاوش در نهشته های معاصر نشان می دهد که جنسیت سوم یعنی افراد با هویت جنسی نامتعارف (آنچه در مطالعات جنیست کوئیر نامیده می شود) مانند تراجنسیتها، دو جنسی ها و … از پذیرش اجتماعی برخوردار نیستند.
در رابطه با تربیت و جامعه پذیری این دو جنس از بدو کودکی روشهای متفاوتی در پیش گرفته می شود و الگوهای رفتاری متفاوتی تجویز می شود (ریتزر:۱۳۸۰). دوران بلوغ مرحله ویژه ای در هویت جنسی افراد بشمار می رود. در این دوره با ظاهر شدن ویژگیهای جنسی ثانویه چارچوب‌های جدی تری بر افراد بعنوان زن و مرد (در مقابل دختربچه و پسربچه) اعمال می شود. این فرایند عموما در مورد زنان زودتر اتفاق می افتد (Meskell;1998). ازین دوره دو جنس به مرور از هم فاصله می گیرند، ازدواج تنها راه قانونی است که دو جنس را بهم پیوند می دهد و رابطه ای نزدیک و خصوصی بین آنها برقرار می سازد (Voss:2007:126) هرچند تخطی از نُرم یاد شده نیز اندک نمی باشد.
بطور کلی شکل و نحوه جامعه پذیری جنسی و تعریف هویت جنسی مناسب برای افراد در سنین مختلف در میان گروههای مختلف اجتماعی– اقتصادی، متفاوت می باشد. تعاریف متفاوتی از مردانگی، زنانگی و رفتارها و اعمال متناسب برای زن و مرد وجود دارد هر چند که نقاط اشتراک متعددی نیز وجود دارد که ساختار کلی جنسی کانتکست بم را تشکیل میدهد.
در طبقات اجتماعی–اقتصادی پایین دختران پس از بلوغ جنسی که معمولا در سنین ۱۳تا ۱۵ سالگی اتفاق می افتد، یک زن کامل محسوب می شوند و آمادگی ازدواج را دارند. در این سنین دختران گذشته از تحصیل اوقات خود را به یادگیری خانه داری و مراقبت از کودکان می گذرانند. رابطه با جنس مخالف بسیار محدود است. پسران در این سنین بعضا ترک تحصیل می کنند یا در کنار تحصیل به کار مشغول می شوند. پذیرش زودهنگام بخشی از مسئولیت اداره خانواده در بلوغ زودهنگام، گذر از کودکی و قرارگیری در قالب یک فرد بالغ بسیار موثر است. در این سن اغلب پسران بشدت در گروههای همسالان جذب می شوند و بیشتر اوقات خود را خارج از منزل در محیط کار یا با دوستان می گذرانند. در این سن اولین تجربه های جنسی افراد شکل می گیرد و آنها به درکی از خود بعنوان “مرد“ می رسند.(Dowson;2000)
در طبقات بالا پسران (و دختران) عموما به تحصیل مشغول هستند و درصد اشتغال بکار در آنان اندک است. عضویت در گروههای همسالان در این طبقات نیز بشکل متفاوتی مطرح است و میزان اوقاتی که صرف شرکت در این جمعها می شود به مراتب کمتر است.
در طبقات متوسط ادامه تحصیل بصورت جدی مطرح است. کمک به والدین در اموری مانند اداره نخلستان و مشارکت نسبی در اداره امور منزل نیز بشکلی جنبه همراهی با خانواده را دارد.
در گروههای یاد شده از سن بلوغ به بعد تمایل به بروز رفتارهای مردانه و اعمالی که آنها را از پسربچه ها متمایز و به جرگه مردان بالغ وارد نماید، بسیار زیاد است. بلوغ جنسی و تغییر کدهای هویتی بشدت از پیش زمینه های فرهنگی فرد تاثیر می گیرد و شکل و زمان این فرایند در گروههای مختلف تا حدی متفاوت است.
مواد فرهنگی بدست آمده از خانه های بم
کاوش در لایه های زلزله زده بم در ۶ خانه مسکونی انجام شده است. در یکی از خانه ها که متعلق به طبقه اقتصادی–اجتماعی بالا بود تمام مواد فرهنگی منقول توسط ساکنان جمع شده بود و تشخیص طبقه ساکنان بر اساس سبک معماری و متراژ خانه صورت گرفت. ۵ خانه دیگر بیشتر بمنظور جستجوی اجساد دچار اضطراب نسبی شده بودند و مواد فرهنگی قابل توجهی در آنها بر جای مانده بود. ۳ تا از خانه ها متعلق به طبقه متوسط (خ. دهقان، حیدرنژاد و حافظ آبادی)، یک خانه متعلق به طبقه پایین (خ.مسکانی) و یک خانه مربوط به طبقه بالا (خ. مهدی زاده) بود. در این خانه ها بر اساس مواد فرهنگی طیف‌های مختلف سنی تشخیص داده شد. شواهد مادی مربط به اوقات فراغت بیشتر مربوط به کودکان و جوانان و نوجوانان ذکور بود. این شواهد شامل چند دسته کلی می شوند:
– عکسها و لوازم مربوط به فعالیتهای ورزشی
– انواع کتاب
– مجموعه نوارهای موسیقی
– نوارهای فیلم ویدئو و سی دی
– لوازم مربوط به مهارتهای هنری (لوازم خوشنویسی)
– لوازم و بقایای مصرف موادمخدر، سیگار و قلیان
– کلکسیون پاکتهای سیگار.
بقایای مصرف سیگار، چندین مجلد کتاب، نوارهای موسیقی و سی دی و فیلم ویدئو از تمامی خانه ها بدست آمد اما لوازم ورزشی از خانه طبقه متوسط، بقایای مواد مخدر از خانه با طبقه پایین و کلکسیون پاکت سیگار و لوازم خوشنویسی از خانه طبقه بالا بدست آمدند. برخی شواهد بدست آمده مانند انواع کتاب، نوارهای فیلم و موسیقی می توانند مربوط به بانوان نیز باشند اما مواردی ماند سیگار، مواد مخدر یا لوازم ورزشی مشخصا مربوط به مردان است. دو گروه دیگری که بر اساس بررسی کانتکست بم می توان به این دسته بندی اضافه نمود، انجام فعالیتهای هیجانی (مانند موتورسواری) و اعمال تغییرات در بدن است.
جایگاه جنسیت در گذران اوقات فراغت
گروههای مختلف اجتماعی–اقتصادی بم زندگی را به شکلهای متفاوتی تجربه می کنند، در شبکه های اجتماعی متفاوتی وارد می شوند و تصویر متفاوتی از زیست جهان و در جهان بودن دارند(Meskell,2000:425). در این گروهها شکلهای کم و بیش متفاوتی از تفریحات و گذران اوقات فراغت در میان جوانان و نوجوانان وجود دارد.
از دوران بلوغ به بعد افراد نسبت به جنسیت خویش حساسیت نشان می دهند و شکلی از خودآگاهی نسبت به هویت جنسی در فرد شکل می گیرد. در این دوره اولین رفتارها و تجربه های جنسی آگاهانه بروز می یابند. پسران خواهان استقلال و صرف مدت زمان بیشتری در خارج از منزل هستند. گذران اوقات خارج از منزل به دو شکل اصلی اشتغال به کار یا گذران اوقات فراغت است. اشتغال بیش از آنکه از نظر اقتصادی مطرح باشد، در شکل‌دهی به هویت جوانان بعنوان مرد موثر است(Dezhamkhooy;2008).
فعالیتهایی که در ساعات فراغت تحت عنوان تفریحات به آنها پرداخته می شود تنها جنبه تفریح و سرگرمی ندارد بلکه حاوی کدهای رفتاری و هویتی متناسب با جنسیت تعریف شده فرد است. آنچه که انجام آن در چنین ساعاتی برای مردان عادی و طبیعی بشمار می رود (مانند پرسه زدن در خیابان بشکل گروهی) برای زنان غیر متعارف می باشد. گرایشات، طیف فعالیتها و محل پرداختن بدانها در مردان و پسران با زنان و دختران بشدت متفاوت است. این فعالیتها دنیای مردانه، مردان راخلق می کند که با عدم ورود زنان به آن تعریف و متمایز میشود.
گذار از کودکی
آنچنان که گذشت جنسیت افراد از بدو تولد بر مبنای جنسیت بیولوژیک آنها تعیین می شود. قرار گرفتن در یک جنسی الزاما به معنای آن نیست که تمام ویژگیهای گروه بصورت ذاتی و بالفعل در فرد وجود دارد. مردانگی به معنای توانایی ابراز ویژگیها و رفتارهای مردانه تنها بر اساس جنسیت ذکور فرد محرز نمی شود بلکه مفهومی وابسته به کانتکست است(Treherne:1995) و تعریف آن وابسته یا یکسان با تعریف مرد نیست.(Conkey and Gero;1991)
در بم، مردانگی برای تمامی افرادی که بعنوان مرد مشخص می شوند بالقوه در نظر گرفته میشود که با انجام یکسری اعمال و رفتارها و فقدان یا حذف یکسری ویژگی ها بالفعل می شود. کسب هویت مردانه از دوران بلوغ به بعد موضوع توجه پسران می شود. بلوغ جنسی الزاما و بخودی خود بمنزله مرد شدن افراد نیست. ساختار جنسی جامعه نسبت به بروز نشانه های ثانویه جنسی حساس است، بروز این نشانه ها زمینه را برای تغییرات هویتی افراد مناسب می سازد. درین دوران با دگرگون شدن انتظارات از فرد بعنوان یک انسان بالغ، تصویر فرد از خود نیز دگرگون می شود(Sofaer Derevenski;1997). این دگرگونی شامل تغییرات فیزیولوژیک تا تغییرات رفتاری می شود(Beaumont;2000).
تفریحات و سرگرمی ها در این دوران نقش مهمی در شکل گیری شخصیت مردان و تعریف آنان از مرد و مردانگی دارد و در فرایند هویت یابی با افزودن ابعاد جدید آنها را از پسربچه ها متمایز و بمردانی بالغ تبدیل می کند. بخش عمده اوقات فراغت خارج از منزل سپری می شود. بیشتر فعالیتهایی که در این ساعات انجام می شود ماهیتی گروهی دارد(Casella,2004:176).
۱) مصرف سیگار و مواد مخدر: استعمال انوع مواد مخدر و نشئه کننده در میان مردان بالغ امری طبیعی است در حالی که برای زنان نامناسب و انحراف و کجروی بشمار می رود. اولین تجربه های استعمال مواد در سنین ۱۸ تا ۲۰ سالگی اتفاق می افتد. این تجربه ممکن است در برخی گروهها بویژه طبقه پایین زودتر اتفاق بیفتد. مصرف مواد مخدر بصورت “تفریحی“ انجام می شود و حتی در منازل ممکن است بدین شیوه از مهمان پذیرایی شود. مصرف مواد در این شکل معمولا بصورت گروهی است. جوانان بعضا برای استعمال مواد به مناطق خوش آب و هوا مانند باغات و نخلستانها می روند.
شواهد مصرف مواد از خانه خ. تختی بدست آمده، علاوه بر آن بانوی خانه در یادداشتهایش برای توصیف مصرف گروهی مواد توسط همسرش و دوستانش از واژه “خوشگذرانی“ استفاده می کند که نشان دهنده برداشت مردان از این فرایند است.
مصرف دخانیاتی مانند سیگار نیز مختص مردان است اما استعمال آن در منزل بویژه در میان مردان میانسال و مسن طبیعی است، هرچند بنظر می رسد اولین تجربه های مصرف سیگار خارج از منزل اتفاق بیفتد.
بطور کلی باید اذعان نمود که هنجارها و ارزشهای اجتماعی طبقه پایین با دیگر گروهها در بم و حتی ایران متفاوت و بعضا در تعارض است بعنوان نمونه می توان از مصرف مواد مخدر در میان جوانان و نوجوانان این گروه یاد نمود که ابدا عملی ضد هنجار و غیر متعارف تلقی نمی شود.
۲) ورزش و فعالیتهای بدنی یا مهیج از دیگر فعالیتهای مورد توجه مردان است. در بیشتر این فعالیتها بدن در کانون توجه قرار دارد(Butler:1993). و در گروهای سنی نوجوانان و جوانان با هدف ایجاد تغییرات در ویژگیهای ظاهری و چهره افراد انجام می شود(Sorensen:1991)؛ ورزش و انجام فعالیتهای پر تحرک که بدن را عضلانی و نیرومند جلوه میدهد از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ورزش به منزله ابزاری در راستای انجام تغییرات در بدن عمل می کند. مادیت بدن که بشدت انعطاف پذیر و شکل پذیر است باعث می شود که با اعمال تغییرات آنرا بشکل مطلوب و دلخواه درآورد(Gill et.all,2005:41). بدن به کانون نمایش مدل ایده آل و مطلوب تبدیل می شود(Joyce:2005). هدف تغییرات ایجاد بدنی ورزیده و قوی است که با تمرکز بر بافت ماهیچه ای بویژه در بازوها و سینه اعمال می شود. این تغییرات معمولا با یکسری ژستها و حالتهای خاص بویژه در راه رفتن یا حرف زدن همراه است. موتورسواری و پرسه زدن در خیابانها نیز از دیگر ژستها و حالتهایی است که با ارائه و نمایش مهارتهای بدن در عموم همراه است(Joyce;2000).
۳) تغییرات بدن: محلهای انجام خالکوبی در مردان معمولا پشت دست، ساق دست و بازوها است. خالکوبی در قسمتهایی انجام می شود که قابل دیدن است. خالکوبی فرایندی دردناک است که بصورت سنتی با سوزن و مواد مخصوص انجام میشود(Parker Pearson, ۱۹۹۹; Girshman, ۱۹۶۷). در خالکوبی عموما اشعاری در رابطه با رفاقت، عشق یا حروف اول نام فرد مورد علاقه روی بدن نقر می شود. این مفاهیم بویژه در بستر فرهنگی ایران با مفهوم مردانگی همراه است. انجام خالکوبی بویژه در طبقه پایین بسیار رایج است.
با انجام خالکوبی تغییری دائمی در بدن اتفاق می افتد و نقش بطور دائمی روی بدن فرد باقی می ماند و به بخشی از وجود فرد تبدیل می شود. با توجه به ماندگاری و حضور همیشگی نقش بر بدن افراد آگاهانه و هدفمند به انجام آن می پردازند و ازین طریق ارزشها و ایده آلها را درونی و بر خود نقر می کنند(Peniston-Bird;2003).
۴) موسیقی: علاقه به موسیقی بویژه موسیقی پاپ و عامیانه بین جوانان بسیار رایج است. گوش دادن به موسیقی معمولا بخشی از فرایندهای یاد شده است. پرسه ها و خیابان گردیها یا دور هم جمع شدن جوانان معمولا با موسیقی همراه است.
نتیجه گیری
مردانگی مفهومی سیال و منعطف است که می تواند به شکلهای مختلفی تعریف شود. مردانگی مفهومی از پیش تعریف شده، انتزاعی و مطلق نیست بلکه در فرایند اعمال هر روزه افراد شکل می گیرد. تفریحات بعنوان بخشی از زندگی روزانه افراد در این فرایند نقشی فعال دارد. تفریحات معمولا بعنوان بخش غیر جدی و بی قائده زندگی قلمداد می شوند. بازیها و تفریحات نیز قواعدی دارند. قواعد زیست جهان ما بر تمام ابعاد زندگی ما حکومت می کنند. این قواعد تفریحات را به فرایندهایی جدی و هدفمند تبدیل می کنند. اوقات فراغت زمینه را برای تجربه، آزمایش و دخالت آگاهانه فرد در گزینش ابعاد هویتی مطلوب فراهم می کند. بدن سوبژه و ابژه بسیاری از تفریحات است. بخش عمده تصور افراد از خود از طریق مادیت بدن تعریف می شود. بدن کانون تجربه، تولید، بازتولید و نمایش ایده آلها و ارزشهای مطلوب فرد و جامعه است. سیالیت هویت به سیالیت بدن باز میگردد. بدن چیزی ثابت و غیرقابل تغییر نیست بلکه منعطف و شکل پذیر است. گزینش ابعاد متناسب ساختار و اعمال تغییرات در بدن وجوه انتزاعی ساختار را مادی و ملموس می کند. در این فرایند بدن به محیط اطراف گسترش می یابد و مواد فرهنگی بخشی از مادیت بدن و هویت فرد را تشکیل می دهند(بهترین نمونه انجام خالکوبی است).
در بیشتر گروهها و افراد در سنین نوجوانی و جوانی، بدن در تجربه فرد از هویت مردانه که وجه عملی و آگاهانه می یابد، نقشی کلیدی دارد. نحوه درگیر شدن بدن در این فرایند متفاوت است و به موقعیت اجتماعی افراد بستگی دارد.
در طبقات پایین بدن موضوع اعمال مهیج، دردناک یا پرخطر مانند خالکوبی و مصرف مواد می شود. رفتارهای مردانه در این گروه به شکلی نسبتا اغراق شده بروز می یابد که از جنبه نمایشی بالایی برخوردار است. خودآگاهی نسبت به هویت جنسی در این گروه عموما زودتر اتفاق می افتد که ممکن است با اشتغال زودهنگام و پذیرش بخشی از مسئولیت اداره خانواده بعنوان یک مرد در ارتباط باشد.
بطور کلی باید اذعان نمود که هنجارها و ارزشهای اجتماعی طبقه پایین با دیگر گروهها در بم و حتی ایران متفاوت و بعضا در تعارض است بعنوان نمونه می توان از مصرف مواد مخدر یاد نمود .
در طبقه بالا و متوسط بدن عموما موضوع تغییراتی قرار می گیرد که با تغییر شکل ظاهری بدن در ارتباط است. دست یافتن به هیکلی عضلانی و نیرومند بعنوان یک فرم ایده آل بدن را موضوع دستکاری می سازد.
با درگیر شدن افراد در اعمال مخاطره آمیز و مهیج که نیازمند بروز شجاعت و تحمل درد است افراد ابعاد هویتی جدیدی کسب و در خود درونی می سازند که با حذف یا انکار یکسری ابعاد (مانند ویژگیهای کودکانه و وابستگی به خانواده) همراه است. دوران پس از بلوغ و جوانی بویژه تا پیش از ازدواج، زمان تجربه و افزوده شدن ابعاد جدید به هویت، شکل گیری شخصیت و اعلام هویت ازطریق نمایش تفاوت است. استراتژیهایی که افراد در این دوران انتخاب می کنند جنبه نمایشی و ارائه در مجامع عمومی را دارد و ورود افراد به دنیای مردان را آشکارا اعلام می دارد. محور این جهان ورزیده ساختن بدن، کسب و نمایش یکسری مهارتها ست که فرد را شایسته برچسب مرد بودن و مردانگی می سازد. این فرایند خروج آفراد را از کودکی و تبدیل به یک مرد بالغ تضمین و نمودار می سازد.
توجه بیش از اندازه به ظاهر بدن و الگوهای رفتاری نمایشی و مخاطره آمیز شکلی از بحران را در دوران بلوغ در نوجوانان به نمایش می گذارد. فرایند بلوغ برخلاف برخی جوامع به آرامی و به تدریج اتفاق نمی افتد بلکه برای فرد بصورت دوره ای پر تنش همراه با دگردیسی شخصیتی ظاهر می شود. افراد برای فاصله گرفتن از کودکی و ابراز و اعلام کدهای هویتی جدید خویش درگیر فرایندهایی ( مانند اعتیاد) می شوند که در بستر فرهنگی کلی جامعه پذیرفته نمی باشد.
سپاسگذاری:
از دکتر لیلا پاپلی یزدی مدیر پروژه باستان شناسی معاصر بم و همکارانم خانم مریم نعیمی و آقای مسعود رحمتی صمیمانه سپاسگذاری می کنم.
منابع فارسی.
ریتزر، جی،(۱۳۸۰)، نظریه های معاصر جامعه شناسی، محسن ثلاثی،تهران: نشر علمی.
Bibliography:
Beaumont, L., ۲۰۰۰. The social status and artistic presentation of adolescence in fifth century Athens, in : , J., Sofaer Derevenski (Ed.) , Children and material culture : pp.۳۹-۵۲. London and Newyork: Routledge.
Butler, J., ۱۹۹۳. Bodies that matter : on discursive limits of sex. Newyork: Routledge.
Casella, E. C., ۲۰۰۴. Games, sports and what not: Regulation of leisure and the production of social identities in nineteenth century America , in: E. C., Casella & C., Fowler (Eds.), The archaeology of changing and plural identities:163-183. USA: Springer.
Conkey, M. & J. Gero. ۱۹۹۱. Tensions, pluralities and engendering archaeology: An introduction to women and prehistory, in J. M. Gero & M. W. Conkey (Eds.) Engendering archaeology: Women and prehistory : pp. ۳-۳۰. Cambridge : Blackwell .
Costin, C. L., ۱۹۹۶. Exploring The Relationship Between Gender and Craft in Complex Societies, in: R. Wright (Ed) Gender and Archaeology: pp. ۱۱۱-۴۵. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Dezhamkhooy, Maryam. ۲۰۰۸. The role of body in constructing feminine identity, paper presented at ۳۰th TAG, University of Southamptonm England.
Dowson, T., ۲۰۰۰. Why queer archaeology? An introduction. World archaeology ۳۲ (۲): ۱۶۱-۱۶۵.
Garazhian, O. & L. Papoli Yazdi. ۲۰۰۸. Mortuary practices in Bam after the earthquake: An ethnoarchaeological study. Journal of Social Archaeology ۸(۱), ۹۴-۱۱۲.
Gill, R. & K. Henwood & , C. McLean. ۲۰۰۵. Body projects and the regulation of normative masculinity. Body and Society ۱۱(۱), ۳۷-۶۲.
Girshman, ۱۹۴۶. Iranian art. Tehran: Bongahe nashr.
Joyce, R. A., ۲۰۰۰. A precolumbian gaze: male sexuality among the ancient Maya, in: R. A. Schmidth & B. L.Voss (Eds.) Archaeologies of sexuality. pp. ۲۶۳-۲۸۳. London :Routledge.
Joyce, R. A., ۲۰۰۵. Archaeology of the body. Annual Review of Anthropology ۳۴, ۱۳۹-۱۵۸.
Mann, P., (۲۰۰۵). .Active Tectonics and Seismic Hazards of Puerto Rico, the Virgin Islands, and Offshore Areas. Geological Society of America Special Paper ۳۸۵, ۱۱۵–۳۸.
Meskell, L., ۱۹۹۸. An archaeology of social relations in an Egyptian village. Journal of Archaeological Method and Theory ۵(۳), ۲۰۹-۲۴۳.
(Eds. ) Archaeologies of sexuality . pp. ۲۵۳-۲۶۲. London: Routledge.
Meskell, L., ۲۰۰۰. Cycles of life and death: narrative homology and archaeological realities. World Archaeology ۳۱(۳), ۴۲۳-۴۴۱.
Parker Pearson, M., ۱۹۹۹. The archaeology of death and burial . Gloucestshire: Sutton publishing,.
Peniston-Bird, C., ۲۰۰۳. Classifying the body in the second world war: Biritish men in and out of uniform. Body and Society ۹(۴), ۳۱-۴۸.
Sofaer Derevenski, J., ۱۹۹۷. Linking age and gender as social variables. EAZ (Ethnogr – Archaol.Z.) ۳۸, ۴۸۵-۴۹۳.
Sorensen, M. L, ۱۹۹۱. The construction of gender through appearance, in: D. Walde& N. D. Willows (Eds) The archaeology of gender : proceedings of the ۲۲nd Annual Chacmool Conference. pp. ۱۲۱-۹. Calgary: University of Calgary .
Treherne, P., ۱۹۹۵. The warrior,s beauty: The masculine body and self-identity in Bronze-age Europe. Journal of Europian Archaeology ۳.۱, ۱۰۵-۱۴۴.
Voss, B. L., ۲۰۰۷. Feminisms, queer theories and the archaeological study of past sexualities, in: T. Insoll, (Ed) The archaeology of identities. pp. ۱۲۴-۳۶. London and Newyork: Routledge.
Westkott, M., ۱۹۷۹. Feminist criticism of social sciences. Harvard Educational Review ۴۹, ۴۲۲-۴۳۰.
مریم دژم‌خوی دانشجوی دوره دکتری باستان شناسی تاریخی دانشگاه تهران است.
نشانی الکترونیکی: mdezhamkhooy@gmail.com