مراسم یامال مربوط به دریانوردان قدیم بوده است.آنها در هنگام کار و فعالیت،نهمه[i] (نغمه) یامال را باریتم و نوایی خاص می خواندند.خواندن این اشعار نه تنها باعث ایجاد نظم و هماهنگی در میان آنها شده بلکه با این کار دریانوردان نیروی بیشتری را برا ی کار کردن به دست می آوردند.
یامال به معنی یا آمال به معنی آرزو است،که به مروز زمان به یامال مصطلح گشته است. نهمه یامال به سه دسته تقسیم می شود از جمله:یامال ماشوه،یامال به هنگام لشکر کشی،یامال به هنگام باز کردن بادبانهای جهاز(کشتی بادبانی) و البته برای دیگر کارهای دسته جمعی و گروهی که در جهاز و در حین مسافرت انجام می دادند،نیز اشعار یامال را با یکدیگر می خواندند.برای رفتن به سفرهای بزرگ دریایی ابتدا دریانوردان در کنار ساحل جمع می شدند و سوار بر ماشوه[ii] می شدند.ماشوه قایق کوچکی بود که آنها را به جهاز می رساند و تعداد آن بطور معمول بین۱۶تا۲۰سرنشین بوده است که بطور مساوی در دو طرف می نشستند و هریک پاروی در دست داشتند و یک نفر در قسمت جلو و دو نفر در قسمت عقب ماشوه رو به روی پارورنها می نشستند،آن دونفر نغمه سرا بودند که به هریک از آنها نهیم[iii] و به دونفر آنها نهام[iv]می گفتند.(دریایی،۵۶:۱۳۸۴) دونفر نغمه گو اشعار را با صدایی خوش آهنگ و بلند می خواندند و پارو زنها نیز با گفتن«یا الله»جواب می دادند،آنها کلمه یا الله را آهنگین و به گونه ای می گفتند که هماهنگ با حرکت پارو زدن باشد. و این عمل تا رسیدن ماشوه به جهاز ادامه داشته است.
نهمه دیگر نیز به هنگام لنگر کشی جهاز اجرا می کردند،دراین بخش از مراسم درحین زمزمه کردن اشعار یامال با استفاده از حرکات موزون و هماهنگ لنگر را به بالا می آوردند.در هنگام کشیدن طناب لنگرها ،جاشوها باید حرکات منظمی داشته باشند از قبیل حرکت پاها و همچنین دستها که باید به سمت جلو و قسمت سینه در حال حرکت باشند.پس از بالاآوردن لنگر نوبت به کشیدن یا برافراشتن بادبان بود.برای این کار جاشوها(ملوانان) به دو دسته تقسیم می شدند و در دو طرف بادبان که طناب بزرگی وجود داشت قرار می گرفتند این طناب به قرقره هایی وصل بود که به بالا کشیدن بادبان کمک کند.نغمه گو در قسمتی که قرقره به طناب وصل بود می ایستاد و نهمه بالا کشیدن بادبان را می خواند و دهل زنان شروع به نواختن می کردند و جاشوها با گفتن یاالله کم کم طناب را به سمت خود کشیده و بادبان را بالا می بردند. بعد از بالا رفتن و باز شدن بادبان،طناب های بادبان را محکم به کناری می بستند و جهاز شروع به حرکت می کرد و در این هنگام جاشوها دهلها و شرینگ ها که در زبان محلی به آن شلنج[v] (سنج کوچک) می گویند را می آوردند و شروع به پایکوبی و نهمه خوانی می کردند.نهیم مانند رهبر ارکستر وظیفه هدایت گروه را با نحوه ریتم و خوانش خود همسرایی و دست زدن های گروه را تنظیم می کند.
یامال شعر سفر است،از لنگر به آب انداختن تا بازکردن بادبان،از لنگر کشی تا رفع خستگی به روی عرشه و کشتی و از صید ماهی تا بازگشت غرور آمیز صیادان به خانه و کاشانه.سرآغاز یامال را یامال ماشوه می گویند.یامال ماشوه پیش درآمدی است که سفری پر نهیب را فریاد می زند. برای این سفر ،دریانوردان درکنار ساحل سوار برلنج می شوند و پایکوبان و شادی کنان نغمه یامال سر می دهند. خواندن اشعار یامال ضمن ایجاد نظم و هماهنگی میان جاشوان و دریانوردان،نیروی مضاعفی به آنها می بخشد و تغییر حرکات و آواهای یامال،ضمن تنوع و جلوگیری از کار یکنواخت و خسته کننده دریانوردی،سبب تنظیم نفس گیری دریانوردان می شود.(دریایی،۵۴:۱۳۸۴)شروع حرکت یامال ماشوه با نغمه های نهیم و نهام و متبرک به ذکر «یا الله»آغاز می شود.دریانوردان با ذکر«یا الله یا الله» نفسی تازه می کنند و بیان آهنگین الله گفتنشان خستگی از تن صیادان به در می کند و فضایی دلنشین و روحانی می آفریند.(وجدانی،۵۹:۱۳۸۳)یامال نغمه خداجویی و یکتاپرستی است،نغمه ای که حمد و ثنا به درگاه خالق یکتا،بیت تکرار شونده و ترجیع بند آن است.نغمه یامال آیین سپاس و بندگی است،شکرانه ای است در کرانه دریا،ستایشی است جمعی، در پهنه آفریده او و نعت بهترین بنده خداوند و آخرین فرستاده اش:
یا واحد الحسن،یا معبود،یا فرضی ای یکتای زیبا ،ای کسی که لایق پرستش هستی
یا عالی الشان،عالم بماکان ای بلند مرتبه دانا به همه امور(به همه چیز هستی)(دریایی،۵۴:۱۳۸۴)
الله مال تمنای مال الهی و حلال است .مال عجین با مدح و ذکر و خیر و برکت،نغمه یامال نغمه خودشناسی و حق پرستی است.
نغمه لنگر کشی جهاز، آوای دیگری است که تلاش و کوشش دریانوردان بر روی عرشه را در قالب حرکاتی موزون مجسم می کند.حرکات منظم دست ها و پاها برای به دریا انداختن لنگر و کشیدن طناب به روی سینه که در نهایت به بالا آمدن لنگر منجر می شود.
بالا کشیدن لنگر و سبک شدن جهاز،درنگی می طلبد تا نغمه خوان بر عرشه لنج بایستد و کسرها،دهلها و سنج ها بر دستان نوازندگان و همسرایان جای گیرد و این بار آوا و نوایی برای افراشتن بادبان خوانده می شود تا جهاز،سبکبار بر پهنه دریا روان گردد و ناخدا با توکل بر خدا دست به سکان ببرد.در نغمه یامال،نغمه خوان از دل صیادان خسته جان آرزو می کند که کاش دراین سفر بتواند مرکب چوبین خود را در ساحل حجاز هدایت کند.آنجا لنگر بیاندازد و پای بر سرزمین وحی بگذارد و دست بر کعبه بساید و قامتی نیز در مسجد پیامبر برای نماز ببندد. این نهایت آمال صیادان کرانه های جنوب ایران است که تمنیات آنها را در آوای یامال می توان به خوبی مشاهده کرد:
یا الله یا الله طلبنا من ارض شام ینا خداوند،خداوند از تو می طلبیم سرزمین شام را
و ان کان حی بنزور من ماء زمزم شربنا و اگر زنده ماندیم زیارت خانه خدا و نوشیدن آب زمزم را
دریانوردی به خصوص در سفرهای دریایی که چندین ماه به طول می انجامد همواره با خطرات فراوانی از جمله بلایایی طبیعی،مریضی و مرگ،حمله و غارت توسط دزدان دریایی همراه بوده است؛به همین دلیل مردانی که سفره شان از این طریق پرمایه می گردد ،همواره دستشان به سوی آسمان بلند است و از پروردگار سلامتی می طلبند از این رو دریانوردان و جاشوها به هنگام استراحت برروی عرشه نغمه هایی سر می دهند که از یک سو دریا و طوفان و از سوی دیگر انتظار ،ترس،شور و امید و بخت و اقبال را لابه لای مضامین آنها می توان یافت.(آنی زاده و حنیف،۱۰۵:۱۳۹۱)
کار صید و دریانوردی در گذشته حداقل چهار تا پنج ماه به طول می انجامید. به همین دلیل دریانوردان به دور از خانه و کاشانه از غربتی ژرف و عمیق در رنج بودند و همین فراق و دوری از زن و فرزند زمینه سرایش آواهایی حزین و سراسر عشق ومهر را به وجود آورده است؛به ویژه زمانی که آفتاب فرو می نشیند و سایه سکوت و غم بر دریای تیره وتار سایه می افکند،چنین آوای حزین و سراسر عشق سر می دهند:
هذا قمر این ماه
یا نور احبابی ای روشنی عشق من
اسمیتک حرس القمر نامت را نگهبان ماه گذاشتم
وین قمر الغابی؟ کجا رفت ماه پنهان من؟
غاب القمر،غاب غیر پنهان شد ماه من،پنهان و تغییر یافت
اهل المیازینی ما همانند اشخاص دگرگون شده ایم(همان،۵۵)
سازبندی در موسیقی یامال
در مراسم یامال موسیقی بخش اصلی کار را تشکیل می دهد،نوازندگان برروی جهاز بادبانی در کنار سایر افراد قرار میگرفتند،سازهای مورد استفاده آنها شامل دهل،کسر ،پیپه،دایره و شرینگ می باشد؛اجزای ساختمانی پوست صداهای دو طرفه ای که با نامهای دهل،کسر،پیپه نواخته می شود عبارتند از :۱-بدنه استوانه ای چوبی یکپارچه و گاه ترکه ای۲-دو طوقه چوبی و گاه فلزی۳-دوقطعه پوست ۴-طناب دور بدنه۵-تسمه(در نمونه هایی که به شانه یا گردن آویخته می شوند)۶-چوب دهل(در نمونه هایی که با چوب نواخته میشوند)(درویشی،۱۵۸:۱۳۸۴)دهل گپ:در اجرای مراسم یامال با دست نواخته می شود اما ممکن است در مراسمهای دیگر با چوب نیز نواخته شود؛پیپه،نوعی پوست صدای دیگر است که ویژگی های ظاهری آن شبیه دهل اما اندازۀ آن کوچکتر است و غالبا به عنوان ساز مکمل دهل مورد استفاده قرار می گیرد؛کسر:این ساز نوعی دهل دو طرفه است که ویژگی های ظاهری و ساختاری آن شبیه دهل اما اندازه اش هم از دهل و هم از پیپه کوچک تر است و به عنوان ساز مکمل دهل و پیپه مورد استفاده قرار می گیرد.(همان،۱۵۶)دایره: این ساز، شبیه دف است و تفاوت این دو در آن است که دف، معمولاً دارای زنجیرهای کوچکی است که به دیواره چوبین آن نصب شده، همچنین دایره از دف کوچکتر است. این خصوصیات صدای این دو را متفاوت می‌کند. صدای تولید شده در این ساز از طریق ضربه هایی است که با انگشتان دست چپ و راست نواخته می شود. دست چپ همزمان دایره را نگه داشته و بر کناره های آن ضربه می زند. دایره را معمولا جهت ایجاد ریتم در رقص ها و آوازهای محلی به کار می برند.شرینگ یا جینگ اسامی مختلف این ساز واحد است که در برخی مناطق هرمزگان رایج است و در مراسم ها مانند یامال و رزیف مورد استفاده قرار می گیرد،از ویژگیهای ظاهری شرینگ خود صدایی مضاعف و هرکدام از دوقطعۀ آن مانند یک نعلبکی کوچک است،قسمت میانی هرقطعه برآمده است و در مرکز هر برآمدگی سوراخی برای عبور بند وجود دارد،این بند که نقش دسته ساز را دارد با عبور از سوراخ وسط در گودی قسمت میانی گره می خورد و محکم می شود،هنگام اجرا معمولا یکی از قطعه ها ثابت و قطعه دیگر را به آن می کوبند اما ارتعاش در هردو قطعه ایجاد می شود.شرینگ بیشتر در حالت ایستاده و یا در حرکت آرام نواخته می شود.(همان،۵۴۰)
در اینجا صرف نظر از اندازه متفاوتی که هریک از سازها یاد شده در شکل بخشیدن به جریان ریتم دارند،نقش آنها نیز موثر است در مراسم یامال ترکیب دهل کسر و پیپه با همراهی شرینگ،از همه کوچکتر و چالاکتر شرینگ است و ایجاد واریاسیونهای ریتمیک،خردکن و تزیین جریان ریتم به عهده شرینگ می باشد.یکی از نکاتی که باید به آن توجه داشت این است که این سازها غالبا در مقایسه و نسبت با یکدیگر معنا می یابند.
برآورد:
مراسم یامال روحی است زنده و مرکز تامل و اندیشه درباره حیات، مرگ، عشق، تنهایی و هدفهای غایی نوع بشر؛ همه اینها را می توان در زبان موسیقی یامال دید، زبانی که در آن مایه های افریقایی و عربی، را با هم می آمیزد و در عین حال هویت مستقلی را بنام موسیقی آیینی بندری شکل می دهد.
[i] nahme
[ii] mashowe
[iii] Nahim
[iv] naham
[v] Shelenj
نویسنده: بنیامین انصاری نصب
منابع:
دریایی،احمد نور(۱۳۸۴) مراسم آیینی و فولکلور مردم بندر کنگ،تهران: نشر احسان
درویشی،محمد رضا(۱۳۸۴)دایره المعارف سازهای ایران(پوست صداها و خود صداهای نواحی ایران)جلد دوم،تهران،موسسه فرهنگی هنری ماهور
وجدانی،بهروز(۱۳۸۳)علی(ع)در ترانه های کار،کتاب ماه هنر،ش ۳۱و۳۲،فروردین و اردیبهشت
آنی زاده،علی،محمدحنیف(۱۳۹۱)آواهای کار اقوام ایرانی،برای بهره گیری در تولیدات رادیویی و تلویزیونی،تهران،مرکز تحقیقات صداو سیما
پرونده بنیامین انصاری نسب در انسان شناسی و فرهنگhttp://anthropology.ir/node/27585