مطبوعات به عنوان رکن چهارم دموکراسی نقش ویژه‌ای در ارتباط فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بین دولتها و ملتهای مختلف دارد،این مقاله با استفاده از روش توصیفی و اسنادی سعی دارد پس از اشاره به هندوستان بعنوان اولین کشوری که روزنامه فارسی درآن منتشر شدونقش بنادر جنوب برای ورود روزنامه به ایران بعنوان واسطه فرهنگی و همچنین به نحوه تاسیس قرائت خانه در ایران و هرمزگان بعنوان اولین مکان قرائت جراید پرداخته و سپس به توصیف شکل گیری،محتوا و صورت انتشار مطبوعات در استان هرمزگان از ابتدای پیدایش تا۱۳۸۹بپردازد.
مقدمه
بشر از دیر باز برای ثبت و اطلاع رسانی دانسته های خود محمل های گوناگونی برگزیده است.انسان ایرانی از سنگ نگاری آغاز کرد و پس از تجربه وسیله های دیگر برای انتقال پیام و برقراری ارتباط سرانجام به کاغذ رسید.ایرانیان هنر کاغذ سازی را از چینی ها آموختند و از شهرهای ایران امروز،اصفهان و تبریز و تهران و قزوین پیشگامان صنعت کاغذگری محسوب می شدند.
روزگاری که فارسی نگاری مطبوعاتی در جهان گام به دهه ششم حیات گذاشت و دست کم حدود سی عنوان ضمیمه و نشریه فارسی برونمرزی انتشار پیدا کرد،میرزا صالح شیرازی در دی ماه ۱۲۵۲ق-۱۲۱۵ش کاغذ اخبار را منتشر کردو بدین ترتیب مطبوعه چاپ فارسی در درون ایران متولد شد.
زادگاه زبان فارسی،ایران است؛اما هندوستان اولین کشوری بود که روزنامه های فارسی در آن منتشر می شد.کلکته زادگاه روزنامه نگاری فارسی است و در پی این شهر،آگره،پنجاب،بمبئی از حیث انتشار مطبوعات فارسی بر شهرهای ایران پیشی دارند.(قاسمی،۱۱:۱۳۹۰)
«علت آن را چهار دلیل تاریخی عنوان کرده اند:
۱-در قرن ۱۷و۱۸فن چاپ درهند بسیار پیشرفته تر از ایران بود.
۲-تا اواخر قرن ۱۸زبان فارسی زبان رسمی هند بود.
۳-طرز حکومت و اداره هند با این که مستعمره انگلیس بود خیلی بهتر از ایران دوره قاجار بود.
۴-وجود خوانندگان فارسی زبان وفارسی دان بسیاری که در سرزمین هند می زیستند.
روش تحقیق
مطالعه حاضر براساس تحقیقات اسنادپژوهی،مشاهده،مصاحبه و به روش توصیفی صورت گرفته است.یافته ها طبق اولویتهای تاریخی بیان شدهاند.
روزنامه های فارسی خارج از ایران:
اولین روزنامه محلی هندوستان،به نام«اخبار» به زبان فارسی در سال ۱۷۹۸م در دهلی نو منتشر شد.
روزنامه مهم فارسی«مرات الاخبار»در سال ۱۸۲۲م در کلکته چاپ می شد.
خبرنامه هفتگی فارسی «جام جهان نما» به مدیریت «هوری هوردات» اداره می شد.خبرنگاران متعددی در استانهای گوناگون هند داشت واخبارخارجی را نیز از روزنامه های انگلیسی ترجمه می کرد.این روزنامه همچنین شماره مخصوصی به زبان اردو داشت. چاپ فارسی این روزنامه ۵۴سال در هند ادامه یافت و سرانجام هم در سال ۱۸۷۶ م متوقف شد.
روزنامه های معروف دیگر فارسی اوایل قرن ۱۹ در هندوستان عبارت بودند از:شمس الاخبار،آیینه اسکندری،سلطان الاخبار،مهرمینو و جام جمشید.
روزنامه های فارسی هند توسط هندی ها و برای ساکنین آن تهیه می شد ولی چون در آن زمان روزنامه ای درایران موجود نبود از طریق بنادر جنوب به ایران را پیدا می کرد.»(معتمد نژاد،۷۶:۱۳۷۲)
بدین ترتیب بنادر جنوب ازهمان نخست بعنوان واسط تعامل و ارتباطات فرهنگی و سیاسی بین کشورهای مختلف ایفای نقش مینمود و این رویه تا زمانی که ایران خود دارای روزنامه شد همچنان ادامه داشت،تااینکه رفته رفته به اوج فعالیت مطبوعاتی ایران در دوران قاجار یعنی عصر مشروطه نزدیک گردید.انقلاب مشروطه بخاطر چاپ مقالات متعدد و انعکاس اخبار و رویدادهای مختلف در جهان و روشنگری تحصیل کردگان و جهاندیدگان وامدار جراید منتشرشده در داخل و خارج ایران بود.
قرائت خانه ها :
اهمیت جراید در گسترش و تعمیق حرکت نوین فرهنگی،مسئولین فرهنگی وقت را وادار به تصمیم گیری های اساسی و تازه ای جهت در دسترس قرار دادن جراید بخصوص جرایدفارسی زبان خارج از کشور و توزیع رایگان آنها در سطح ملی نمود. اولین کسی که پیشنهاد ایجاد مکانی برای قرائت جراید داد موید الاسلام بود.
«علت اصلی طرح موضوع تاسیس قرائت خانه در ایران را می باید در تحولات فرهنگی ای جستجو کرد که در نخستین سالهای سلطنت مظفرالدین شاه در ایران آغاز شده بود.برخلاف عهد ناصری،در زمان سلطنت مظفرالدین شاه(ویا حداقل در فاصله سالهای ۱۹-۱۳۱۴قمری)(۱۸۹۷-۱۹۰۲میلادی)موانع سابق در مورد فعالیتهای فرهنگی نسبتا”برطرف شده و اندیشمندان و روشنفکران ایرانی محیط را برای فعالیت مناسب و مهیا دیدند.»(کوهستانی نژاد،۱۴:۱۳۸۲)بنابراین با افزایش فعالیت جراید انجمن ها و نهادهای فرهنگی جدیدی تاسیس شدند؛برای بالابردن سطح این فعالیت های فرهنگی،نیاز به مکانی برای مطالعه مردمی بود که استطاعت خریدن جراید را ندارند. بدین ترتیب قرائت خانه ها با هدف گسترش معارف و فرهنگ در جامعه تاسیس شدند.«زدودن آثار جهالت در ایران،نیل به ترقی و تمدن،تعمیم و تزریق علم و معارف به مردم،تهذیب اخلاق از جمله اهدافی قلمداد می شود که در اعلان های موجود از قرائت خانه ها به آنها اشاره می شود.»(همان،۲۴)
اما این هدف بدون همکاری افراد معتمد،انجمنها و گروه های اجتماعی،فرهنگی،سیاسی،اقلیتها وارگانهای وابسته به دولت به نتیجه نمی رسید. مشارکت طیف های مختلف گروه های اجتماعی در تاسیس قرائت خانه ها نشان دهنده استقبال مردمی از این موضوع است.از آن جمله انجمن های پیشرو در تاسیس قرائت خانه، را میتوان از انجمن جاوید، انجمن عباسی در بندر عباس نام بردکه در سال ۱۳۲۵قمری(۱۲۸۶شمسی) قرائت خانه ها را با نام همین انجمنها تاسیس کردند.همچنین در سال ۱۳۲۷قمری اداره گمرک بندرعباس قرائت خانه ای را تاسیس می کند.
« خاطر خوانندگان گرامی مسبوق است سه سال قبل یک نفراز وطن خواهان با زحمات زیادمرحوم امین التجار را برای خدمات ملت حاضر کرده و از اقدامات امین التجار در عباسی، انجمنی موسوم به جاوید انعقاد یافت. در عرصه قلیل، خدمات زیاد به ملت کرده دبستان جاوید با دو هزار تومان سرمایه مفتوح، قرائت خانه ای شامل پانصد جلد کتاب افتتاح یافت….افتتاح تلگراف خانه و ضبط معادن هرموز که از بعد گردید،نتیجه لوایح مکرره مفیده آن انجمن بود که به دولت تقدیم نمودند، خلاصه بعد از واقعه کبری، یعنی انهدام مجلس شورا، حکومت بنادر و قرائت خانه را توقیف کرده و فقط دبستان را آن هم با یک حالت زبون باقی گذارد که به همان حالت باقی است.
بعد از آنکه مجلس دوره دوم خود را شروع نمود.بعض اعیان و تجار عباسی که مجسمه استبداد و خارج از هر درجه بی حسی و مصدر نفاق و منظره فتنه و فساد و مروج لجاج و عنادند، …برهان کافی است به تحریک حکومت که اقدامات سایق انجمن را فراموش نکرده جمع شدند و امین التجار را از ریاست خود خلع کرده و برای رسانیدن انتفاع حکومت از حوانب اربعه با آن رادمرد یگانه تاختند…. وعاقبت امین التجار به نیک نامی در ۲۲ذی الحجه بدون بیماری در گذشته،چنانچه بعضی را عقیده این است که مسموم شده و آنها هنوز با زشت نامی زندگانی می نمایند.
باری سال گذشته چون هواخواهان ایران مایوس از جلب نتیجه از اقدامات امین التجار گردیده ، بعد از کنکاش چند ترتیب دیگر چیده که انجمنی بین غربا ایجاد کنند. چون که بومی ها در آن موقع حاضر به عضویت نبودند. چنانچه یک نفر از اعیان این جا عنوان کرده که این بچه بازی ها مرتفع و استبداد ایران باز مراجعیت می نماید و ما آسوده می شویم.انجمن ترتیب یافت موسوم به انجمن عباسی که به زبان خارجی کلوپ عباسی ترجمه می شود مرکب از یک نفر رئیس و چهار نفر اعضای معاون،با یک قرائت خانه محتوی کتب مفیده و ریاست را برای مصونیت از تعرضات استبداد و ظلمه به مستر دکونیا وکیل آفیس گریپال تصویب کرده که بهتر از اغلب اهل این جا هوادار ایران و مشروطیت ایران است و معاونین همه ایرانی اند،محاورات سیاسی و مالی ممنوع داشته فقط مقصد خود را نشر معارف قرار داده اند،ترتیب قبول اعضای تهذیب اخلاق و دیانت و امانت است. اشخاص متمدن صحیح موجوده در عباسی حال ، اعضای این هیات اند،شرح خدمات آنان درمعارف مشروحا از بعد عرض می نماید،هرگاه روزگارامان دهد.»(قاجار،۴۹۲:۱۳۸۷)
چنانچه در مطالب بالا ذکر شد قرائت خانهها عصرمشروطه در سراسر ایران، شاهد بسیاری از فعالیتهای فرهنگی و اتفاقات اجتماعی و سیاسی از این دست بوده است. یکی از فعالیتهای فرهنگی که در قرائت خانه ها انجام می گرفت دراختیار گذاشتن کتاب برای مراجعه کنندگان بود، و در این مورد خاص قرائت خانه انجمن جاوید بندرعباس،همان طور که گفته شد با وجود پانصد جلد کتاب در آن دوران جزو معدود قرائت خانههایی است که درآن موقع وجود داشته است.
اما در باب قرائت خانه گمرک بندرعباس چنین آمده است:«چندی قبل اجزاء اداره گمرک بندرعباس اظهار نمودند که محض رفع بیکاری و مشغولیت درصدد افتتاح قرائت خانه می باشیم که دایر نموده،چند جلد کتاب متفرقه و چند نسخه روزنامه حاضر نموده،دراوقات مرخصی از گمرک خود را بی کار نگذاشته مشغولیتی داشته باشیم و در بعضی اوقات جهت رفع کسالت بعضی لعب مباح نیز دایر و جهت عموم مفتوح که هر روزه هر کس میل داشته برودمانعی نداشته باشد.»(م.ع۴۹۱:۱۳۸۷)
درمورد نحوه تامین جراید،کوهستانی نژاد(۱۳۸۲) معتقد است«شیوه مرسوم و متداول قرائت خانه ها،درخواست نسخه های رایگان از مدیران جراید بود.عبارت(از مدیران جراید مرکزی وولایات مستدعی است برای ترویج معارف از فرستادن یک شماره روزنامه برای این موسسه ملی مضایقه نفرمایند) تقریبا در تمامی اعلان های قرائت خانه ها وجود داشت. صرف نظر از این شیوه عمومی،راه های دیگری نیز برای تامین نسخه های جراید وجود داشت. پرداخت وجه جراید توسط گردانندگان قرائت خانه یکی از راههای تامین آن بود.»
نهضت تاسیس قرائت خانه ها در کشاکش انقلاب مشروطیت اوج ونضج گرفت و قرائت خانه ها کم کم به کانون های فرهنگی سیاسی بدل شدند که شاید بتوان از نخستین نمونه های فضاهای عمومی مدرن ایران قلمدادشان کرد. ولی در کنار چنین احساسات تشویق آمیز، برخوردهای تند و غیر متعارفی نیز با قرائت خانه ها انجام می شد که خرد کردن تابلو و سرلوحه قرائت خانه بندرلنگه توسط کلانتر و نایب الحکومه شهر در سال ۱۳۲۵ قمری نخستین گزارش از برخورد با قرائت خانه ها است. «صورت تلگرام جزیره هنگام با سیم کمپانی انگلیس،۱۶رمضان ۱۳۲۵،۲۴اکتبر۱۹۰۷(۳۰مهر۱۲۸۶)حبل المتین، صور اسرافیل و…. تحقیقا” روشن شد جسارت نسبت به قرائت خانه و انجمن مقدس (آزاد) بندرلنگه از مجسمه ظلم و استبداد (معروف مدیر سابق صور اسرافیل)محمد باقر کلانتر و مستبد دیگر مسعود الممالک (نایب الحکومه)بود. روز دوم بعد از وقوع این واقعه هایله جناب دریا بیگی شکسته های سرلوحه را جمع کرده روی تخته دیگر کوبیده و آوردند بدست خود به سر در قرائت خانه و انجمن نصب کردند. سپس در انجمن ورود کرده لعنت بر استبداد و مرتکبین آن نمودند و برای اعانت ضعفا هم مبلغی به جهت صندوق (انجمن حامیان فقرا) که از تازه نوادگان (انجمن آزاد) است فرستادند.»(کوهستانی نژاد،۷۲:۱۳۸۲)
در سال ۱۳۰۹در آیین نامه وضع شده انجمن بلدیه تهران که در خصوص تاسیس سینما،تاتر،کلوپ،قرائت خانه و مجتمع موسیقی بود،افتتاح کلوپ یا قرائت خانه فقط با مجوز کتبی بلدیه امکان پذیر بود و تقاضا کنندگان افتتاح قرائت خانه ملزم بودند که قبلا یک نسخه از نظام نامه و صورت تاسیساتی که می خواهند بنمایند را به شعبه معارف بلدی تسلیم و چنانچه مقتضی بود جواز افتتاح صادر شده و همچنین موظف بودند هیات موسسه و هیات عامله خود را کتبا” به شعبه معارف بلدیه معرفی نمایند.(همان،۵۹)
در این میان گزارشی نیز از افتتاح انجمن بلدیه در بندرلنگه که قرار بود درآن قرائت خانه ای تاسیس شود وجود دارد«اول آبان۱۳۰۹انجمن بلدیه لنگه رسما افتتاح یافته و شروع به کار کرده و درصدد تکمیل آن هستند و نیز خیال دارند یک قرائت خانه تاسیس نمایند.»(اطلاعات،۳:۱۳۸۷)
بدین ترتیب پس ازسالهای اواسط دهه۱۳۰۰دیگر فعالیت خود جوش مردمی درباره تاسیس قرائت خانه ها تکرار نشد و این حرکت بعنوان نمادی از جنبش فرهنگی مشروطیت در لابه لای مدارک و اسناد تاریخی ماند (کوهستانی نژاد،۶۳:۱۳۸۲).
مطبوعات هرمزگان:
با برقراری مشروطه دوره جدیدی در تاریخ مطبوعات ایران اغاز شد، یکی از اثرات انقلاب مشروطه آزادی مطبوعات، نمو و توسعه قابل توجه مطبوعات در شهرستانهای مختلف ایران بود؛اثردیگرتشکیل انجمنها وگردآوری چهره های فرهنگی و ادبی بود که می کوشیدند بازتاب دهنده تحولات سیاسی فرهنگی مشروطه به اقصی نقاط ایران باشند یکی از این چهرهها احمد فرامرزی است، بعدازسپری کردن دوران تحصیل سرانجام به تهران میآیدو به استخدام کتابخانه مجلس شورای ملی درمیآید،احمد فرامرزی بعدهابهریاست دیوان محاسبات و نمایندگی مجلس رسید.(وبلاگ گچویه آنلاین)
نخستین جریده هرمزگان هفته نامه ای است بنام خاور که در سال ۱۳۲۴ در دو دوره منتشر می شد (طباطبایی،۲۷۹:۱۳۷۸).
دوره اول به صورت هفتگی به مدیر مسئول احمد فرامرزی با رویه سیاسی ، اجتماعی در تهران به چاپ می رسید. و در دوره دوم در سال ۱۳۵۸ به مدیر مسئولی محمد فرامرزی ( فرزند ارشد احمد فرامرزی متولد ۱۲۹۶ در گچوئیه) و سردبیری فریدون دبیری ، به صورت هفتگی در چاپخانه خلیج فارس در چهار صفحه منتشر می شدو دربندرعباس توزیع می گردید.«این نشریه تا تاریخ ۱۵/۹/۵۸ در ۵۸ شماره منتشر و سپس تعطیل گردید»(رفیعی،۳۶:۱۳۸۸).
سال ۱۳۲۹بنگاهی در بندرعباس وجود داشت بنام «بنگاه مولفات بنادر» که توسط عبدالکریم شبل الحکماء اداره میشد.احمد سایبانی در مورد شبل الحکما می گوید:وی زمانی که امتیاز بنگاه مولفات بنادر را تحصیل کرد، کفالت اداره آمار و ثبت احوال بندرعباس را هم برعهده داشت و پیش از آن مدتی مدیر و آموزگار دبستان جاوید بندرعباس و دبستان جدیدالتاسیس جاسک بود.شبل الحکما در سفری که به هندوستان کرده بود با بعضی از فنون از جمله فن عکاسی آشنا شده و در منزل شخصی خود در بندرعباس در کنار سایر فعالیتها به عکاسی نیز اشتغال داشته و از این رو شاید بتوان او را اولین عکاس شهر بندرعباس هم نامید( سایبانی،۱۳۹:۱۳۹۰). این بنگاه نشریاتی را بصورت چند شماره یکبار و غالبا بنام« سالنامه بنادر» منتشر می کرد. مطالب نشریات بنگاه مولفات بنادر غالبا منظوم و اثر طبع مدیر و اندکی نثر شامل بعضی اخبار مهم محل و ذکر نام مدیران دستگاههای اجرایی نظیر فرماندار و رئیس فرهنگ و غیره بود. در مورد نشریاتی که در این بنگاه منتشر می شد چنین آورده شده است «بهار توحید» نام یکی از نشریات است که در واقع شماره ۱ تا۳ به حساب آمده و مربوط به سالهای ۲۳-۲۴و۲۵ خورشیدی می باشد و در آبان ۱۳۲۴ در چاپخانه سعادت کرمان در ۸۳ صفحه به چاپ رسیده و مطالب عمده آن عبارت است از :۱-قصیده در ستایش پروردگار،۲-شعر در خلقت و ایجاد ،۳-شعر در بیان کثرت در وحدت،۴-شعر در بیان خلقت آدمی،۵-شعر در بیان ابواب نار،۶-شعر در وصف حضرت علی (ع)،۷-شعر در وصف معراج و چند موضوع دیگر درهمین شماره اشاره ای به «بهار غم» نشریه دیگر بنگاه مولفات بنادر شده است که معلوم نیست کی و چگونه منتشر می شد . نشریه دیگر «نسیم جنوب» است که شماره ۴-۵-۶-۷-۸-را دربر میگیرد و در ۱۰۸ صفحه در بهمن ۱۳۳۰ در چاپخانه گلبهار کرمان به چاپ رسیده است.
در این مجموعه نام تالیفات و تصنیفات بنگاه مولفات بنادر جنوب به شرح زیر آمده است:۱-تکنولاجی ۲-غبارغم ۳-فوائد الصنایع ۴-بهارغم ۵-بهار توحید که نسخه هایی از آن به شبه قاره هند رفته است۶-نسیم جنوب.
در مجموعه نسیم جنوب علاوه بر مطالب متفرقه (نظم ونثر) دو خبر محلی هم چاپ شده که یکی خبر ورود کشتی حامل وسایل لوله کشی آب شهر و دیگری شیوع بیماری تیفوس در بندرعباس است.»(همان،۱۳۸)
ندای ایران نوین: از اولین روزنامه های حزبی استان محسوب میگردد؛در دهه چهل خورشیدی حاکمیت تصمیم گرفت که فعالیتهای سیاسی هدایت شده توسط خود را در قالب دو حزب پی ریزی نماید در همین راستا حزب ایران نوین فعالیت بیشتری در زمینه های مختلف فرهنگی و اجتماعی ، هنری و تاریخی در جهت اهداف حزب را در سراسر ایران دنبال می کرد و با توجه به حمایتهای لازم و کافی سعی در ارائه شکلی مستقل نسبت به روزنامه های حزبی دیگر داشت. به طوری که در زمان خود جزو فعالترین و منظم ترین روزنامه ها بوده و با توجه به در نظر گرفتن امکانات حمل و نقلی در آن زمان ، روزنامه ندای ایران نوین همان روز در بندرعباس در دسترس مردم قرار می گرفته است ! این روزنامه از شهریور۱۳۴۹ در بندرعباس در چاپخانه ابن سینا به مدیریت محمد بهمن زاده در دوازده نسخه چاپ می شد که سر دبیری آنرا جمشید اسدی برعهده داشت و مدیر مسئول و صاحب امتیاز آن خانم مهین (شهین)دخت خامنه بود(طباطبایی،۶۹۱:۱۳۷۸) روزنامه ندای ایران نوین شاخه بندرعباس با محتوایی از مسائل روز ، اجتماعی و حزبی و همچنین اخبار مربوط به بندرعباس منتشر می شد . حزب ایران نوین در سال ۱۳۵۳ با روی کار آمدن حزب رستاخیز منحل شد و بالطبع روزنامه ندای ایران نوین نیز تعطیل شد،واپسین شماره این روزنامه شماره۹۱۶ است که در چهارمین سال آن تا پایان مرداد۵۳منتشر شد.(برزین،۲۴۷:۱۳۵۴)
رهنمود: دومین نشریه،حزبی است که در بندرعباس وجود داشته است؛حزب رستاخیزملت ایران با فعالیتهای خود سعی در جذب هرچه بیشتر مردم به سوی این حزب را داشت بنابراین همانند تمامی احزاب، یکی از راههای نشر افکار و عقایدحزبی خود را انتشار نشریه می دانست از این رو حزب رستاخیز شاخه بندرعباس نیز دارای ماهنامه ای بنام رهنمود بود که تهیه و تنظیم آن برعهده احمد مشگی زیر نظر پروین دخت صامت مسئول کمیته انتشارات حزب رستاخیز ملت ایران در استان هرمزگان انجام می گرفت.در بررسی نگارنده هیچ گونه تاریخی در این ماهنامه مشاهده نشد،گمان می رود دوره فعالیت آن با انحلال حزب رستاخیز همان زمان باشد(محدوده زمانی ۱۳۵۳-۱۳۵۷).
سیاحت خلیج: به صاحب امتیازی عبدالله پاکروان و هنگامه خلیج به صاحب امتیازی حسین فرح بخش یزدی؛ دو نشریه ای هستندکه در بندرعباس قبل از سال ۱۳۵۷ وجود داشته است متاسفانه هیچ مشخصه ای از آنها در دست نیست.(طباطبایی،۱۳۷۸:۱۲۱۶)
نوید هرمزگان :نمایندگی روزنامه اطلاعات- بندرعباس در سال ۱۳۵۱ را آقای حسین حقایق جهرمی برعهده داشت.وی به جهت علاقه شخص اش به مطبوعات با همان اعضاء و امکانات نمایندگی دست به انتشار هفته نامه ای زد و نام پسر خود را برروی آن گذاشت و به این ترتیب نوید هرمزگان در سال۱۳۵۸به عنوان اولین نشریه استان در بعد از انقلاب به عرصه مطبوعات بندرعباس پاگذاشت.(قاسمی،۳۴۰:۱۳۷۲) این هفته نامه که با رویه سیاسی ،اجتماعی، انتقادی منتشر می شد ،این نشریه بیش از۲۵ شماره منتشر نشد و پس از مدتی نیز تعطیل گردید.
موج:نشریه دیگر در بندرعباس به نام موج در سال ۱۳۵۹ لغایت ۱۳۶۰ به مدیر مسئول و صاحب امتیازی آقای ناصر مجرد (همان،۳۱۳)و سردبیری فریدون دبیری منتشر می شد.
صبح ساحل: بعد ازانقلاب تنها نشریه ای که انتشار آن همچنان ادامه دارد صبح ساحل است . این نشریه در تاریخ۱۰آذر ۱۳۶۴ به همت قاسم کرمی در سال های اولیه به صورت هفتگی منتشر می شد.(صباگردی مقدم،۷۱:۱۳۷۳) صبح ساحل در چاپخانه سپاهان و با حروف سربی منتشر می شد تا این که به علت وجود کار فراوان مانند کارت ویزیت و کارت عروسی و…. از چاپ نشریه بازماند و بدین ترتیب بود که صبح ساحل برای چاپ به شرکت چاپ و نشر تهران سپرده شده و تاکنون نیز هیچ نشریه ای در چاپخانه های استان چاپ و منتشر نمی شود. این نشریه با رویه سیاسی،اجتماعی و فرهنگی انتشار یافت و تاکنون بیش از دو هزار شماره در تیراژ ده هزار نسخه انتشار می یابد. این نشریه هم اکنون به صورت ۴ شماره در هفته یکی از فعالترین و پرسابقه ترین روزنامه های بندرعباس محسوب می گردد.
قاسم کرمی کارشناسی رشته بازرگانی دارد و به دلیل علاقه اش به مسائل مطبوعاتی و فرهنگی بعد از اتمام تحصیلاتش در تهران و علی رغم مشغله فراوان (۶سال فرماندار بندرعباس بود) تصمیم به راه اندازی نشریه در بندرعباس گرفت. وی درباره استفاده از افراد متخصص در روزنامه اش می گوید:«ما اینجا تحلیل گر خبر نداریم . قبلا تنها یک نفر را می شناختم که روزنامه نگاری خوانده بود وآن جناب آقای شمس بود که ایشان هم در حال حاضر به تجارت مشغول هستند.» قابل توجه است که آقای شمس روزنامه نگاری را در آمریکا خوانده بود و سپس در تهران در روزنامه کیهان مشغول به کار شد و بعد از انقلاب و تغییر فضای سیاسی و مطبوعاتی از کار در روزنامه نگاری فاصله گرفته و تاکنون به خدمات گمرکی در دفتر کار خود مشغول به کار می باشد.
خورشید جنوب: نشریه ای که سه ماه یک بار با مدیر مسئولی روشن جعفریه و علی صمدی درسال ۱۳۶۹منتشر می شد این نشریه وابسته به اداره کل فرهنگ و ارشاد هرمزگان بود.(قاسمی،۱۵۲:۱۳۷۲)
ندای هرمزگان: نشریه ای که در سال۱۴شهریور۱۳۷۱ به مدیر مسئولی غلامحسین عطایی دریایی با رویه سیاسی،فرهنگی و اجتماعی به صورت هفته نامه منتشر می شد.(سلطانی واقتدار،۴۲۳:۱۳۷۶)ندای هرمزگان با رویه اصلاح طلبی و نقد دولت ها ، نوید فضای متفاوت و جدید را در مطبوعات محلی می داد. این نشریه به دلیل داشتن صفحه ویژه ای به نام تنفس در هوای شعر جایگاه ویژه ای در جمع روشنفکران و اهالی شعر و داستان بندرعباس به دست آورد. این صفحه که زیر نظر محمد علی بهمنی غزل سرای معروف اداره می شد ، در واقع محل بحث های ادبی و آونگارد ، نقد شعر و ارایه جدیدترین آثار انجمن شعر بندرعباس و دیگر شهرهای استان هرمزگان بود. به طوری که بسیاری از شعرای نامدار هرمزگان از صفحه تنفس در هوای شعر نشریه ندای هرمزگان به جامعه فرهنگی و هنری هرمزگان معرفی شدند. (رفیعی،۳۶:۱۳۸۸)
انتخابات خرداد ۷۶ موقعیت ویژه ای را در اختیار مطبوعات گذاشت ، افزایش تیراژ مطبوعات خنثی را در پی داشت و همچنین برای اولین بار ، با ورود عنصر تکثر به عرصه مطبوعات ، برخلاف دوره های تاریخی قبل همچون شهریور ۱۳۲۰ و سال ۱۳۳۲، این تکثر با ناسزا گویی همراه نبود . ویژگی دیگر مطبوعات در این سال گسترش مطالب انتقادی و بحث آزادی مطبوعات بود .
مطبوعات انتقادی در دوره های قبل زمینه های دیگری را مد نظر قرار داد بودند ، با آشکار شدن گفتمان جدید ، مسائل مهم جامعه را مطرح کردند و از بیان مسائل شهرداری و آسفالت سازی خیابان و این گونه امور فراتر رفتند. به نظر می رسید که مطبوعات انتقادی توانسته اند جای خود را در جامعه پیدا کنند و اما حجم فراوان مطالبی که درباره آزادی مطبوعات ، گفته ،شنیده و خوانده می شد بیانگر تحولی بود که در چهل سال گذشته در مطبوعات ایران بی نظیر بود،مطبوعات بندرعباس نیز از این جنبش اصلاحات بی بهره نماند.
هفته نامه هرمز: به مدیر مسئولی احمد آخوندی که در آن زمان رییس آموزش و پرورش ناحیه ۲ بندرعباس بود پا به عرصه مطبوعات گذاشت. این نشریه در سال ۱۳۷۶ منتشر و به دلیل مشکلات مالی و رعایت نکردن ماده ۱۶ قانون مطبوعات بعد از انتشار بیش از یکصد شماره لغو امتیاز شد آخرین شماره این نشریه در تاریخ ۳۰/۱/۷۹ منتشر و در تاریخ ۳۱/۱۱/۸۱ لغو مجوز آن اعلام گردید.(سایبانی،۲۹:۱۳۸۴)
بچه های ساحل: در سال ۱۳۷۶ از گروه روزنامه های صبح ساحل به مدیریت قاسم کرمی به نشریه امید ساحل تغییر نام داد و در زمینه های فرهنگی ، ورزشی ، آموزشی و خبری به صورت هفتگی منتشرمی شد از سال ۱۳۷۷ به دو شماره در هفته تغییر وضعیت داد . تا این که در اواسط دهه هشتاد توسط شاکیان خصوصی بسته و تعطیل شد. امید ساحل اولین نشریه رنگی استان محسوب می شودکه دو صفحه اول وآخرآن رنگی چاپ می شد.
هفته نامه مروارید جنوب: به مدیریت نیلوفر نصیری قلعه جوقی در تاریخ ۳۱/۱/۷۷ مجوز انتشار دریافت کرد و پس از انتشار ۹ شماره متوقف شد.
جامعه مدنی نیز نشریه ای است که در سال ۱۳۷۸ مجوز دریافت کرده و در همان سال توقیف شد این نشریه به مدیر مسئولی محمود رئوفی بود که تیراژی شصت هزار نسخه ای داشت با گستره توزیع سراسری منتشر می شد.
صبا: هفته نامه دیگری که با مدیر مسئولی محبوبه بچاری صالح در سال ۱۳۷۸ مجوز گرفت . وقفه های متوالی صبا باعث شد محبوبه بچاری صالح قید نشریه داشتن را با وجود رویه موفق انتقادی به لقایش ببخشد و به گفته خودش در سال۱۳۹۰ امتیاز نشریه را به تیم کامبیز حسین پور و جواد ضمیری واگذارنماید.
هفته نامه سفیر جنوب: به مدیریت سید علی ذوالقدر در سال ۱۳۸۰ با نام بارز مجوز انتشار دریافت نمود که در تاریخ ۳۱/۳/۸۲ به سفیر جنوب تغییر نام داد و از آن پس با نام سفیر جنوب با رویه سیاسی، فرهنگی و اجتماعی منتشر شد. این نشریه نیز مانند بقیه نشریه ها با دریا با مدیر مسئولی ایوب دبیری نژاد در سال ۱۳۸۰ مجوز گرفت این نشریه با کمتر زمانی با همت و جایگاه قابل توجهی در بین مطبوعات استان دست یافت. برخورداری از آگهی های فراوان بخش دولتی و رویه غیر انتقادی حاشیه ای امن برای دریا ایجاد کرده است.
هفته نامه ارمغان بندر: توسط عظیم دادرس در سال ۱۳۸۰ مجوز انتشار دریافت نمود . مشغله فراوان مهندس جوان رشته کشاورزی اجازه فعالیت در گستره مطبوعات را به وی نداد. تا اینکه سید علی علوی سردبیری این نشریه را بر عهده گرفت.
دریای اندیشه: به مدیریت دانش هاشمی پور در سال۱۳۸۱ منتشر شد و پس از انتشار چندین شماره در تاریخ ۲۱/۷/۸۱ تعطیل شد ولی پس از این وقفه مجددا در سال ۱۳۸۴ شروع به انتشار کرد.(سایبانی،۳۱:۱۳۸۴)
صدف: با مدیر مسئولی عبدالمجید دلشاد و صاحب امتیازی فرحناز اسدپور ابتدا در بندرلنگه به صورت دو هفته نامه و در حال حاضر در بندرعباس منتشر می شود این نشریه که در سال ۱۳۸۱ فعالیت می کرد پس از انتشار چند شماره تعطیل و پس از توافقی مجددا شروع به فعالیت نمود.
گامرون: هفته نامه ای فرهنگی ،اجتماعی با مدیر مسئولی علی تیماس در سال ۱۳۸۲ مجوز انتشار گرفت. گامرون در گام نخست با جذب اساتیدی چون منصور نعیمی ، علی رضایی و مرحوم صالح سنگبر در طی ۴ شماره نخست خود و با چاپ مقالات فرهنگی و بومی ، چهره ای متفاوت از خود ارائه داد.
و حضور ماندگار خود را اعلام نموداما با وجود مشکلات مالی این نشریه را تا شماره ۵۶ پیش برد در این شماره و چند شماره ماقبل باپرداخت به مسائل حاشیه ای جنجال آفرین شد و به مدت شش ماه این نشریه اجازه انتشار نداشت. علی تیماس هم۴۱ روز بازداشت شد. تا اینکه در اردیبهشت ۱۳۸۶ گامرون با تیم جدید به سردبیری کامبیز حسین پور که تازه از ندای هرمزگان جدا شده بود. به حیات فرهنگی اش ادامه داد . بعد با سردبیری حسین فریدونی و دوشماره در هفته به حیات خود ادامه داد.
هفته نامه مرجان: با مدیریت و صاحب امتیازی اسماعیل هاشمی پور پتکویی در سال۱۳۸۲ مجوز انتشار گرفت . مرجان با کاغذ گلاسه نشریه ای است سهل و ممتنع و بی آزار که دغدغه اش بقاست . بیشتر صفحات آنرا آگهی ها تشکیل می دهند.
ندای جوان: دومین نشریه غلامحسین عطایی دریایی بعد از ندای هرمزگان است که در سال ۱۳۸۲ مجوز انتشار آنرا دریافت نمود. در ابتدا سردبیری این هفته نامه را سید علی علوی بر عهده داشت . که با حال و هوای نزدیک به ندای هرمزگان منتشر می شود. اما در سال ۱۳۸۹ با تغییر سردبیری به ابراهیم پشت کوهی تحولی از نظر محتوای و گرافیک در سطح مطبوعات هرمزگان رخ داد . پشت کوهی به پشتوانه تیم خوبی از هنرمندان که فراهم کرده بود توانست چند صباحی هوای نه چندان تازه ولی متفاوت در روح مطبوعات استان بدمد. که این نشریه هم به دلیل مشکلات مالی و عدم جذب آگهی در چند شماره ای که در تابستان ۱۳۸۹منتشر شد به محاق تعطیلی کشانده شد.
تمدن هرمزگان: هفته نامه ای به مدیر مسئولی علی دیرباز نماینده اصلاح طلب مردم بندرعباس در سال۱۳۸۳ مجوز انتشار گرفت. این نشریه پس از انتشار ۶۴ شماره در تاریخ ۱۴/۱۱/۸۴ با انتشار مطلبی در پی اعتراضات دولتی و مردمی تعطیل شد. به طوری که پس از انتشار آخرین شماره و توزیع آن دستور جمع آوری نشریه صادر گردید و به دنبال آن سخنرانی ها و تظاهرات مردم در خیابان تا جلوی دفتر نشریه منجر به بازداشت سردبیر محسن درستکار و الهام فروتن شد. و به این ترتیب تمدن هرمزگان نیز به جرگه نشریات لغو امتیاز پیوست.
دو هفته نامه های آفتاب جنوب با مدیر مسئولی حسین سالاری که در حاجی آباد و شهروند هرمزگان با مدیر مسئول و صاحب امتیازی محمد دهقانی ارزوئی و آوای خلیج فارس به صاحب امتیازی جعفر مرادی شهدادی که در بندرعباس همگی در سال ۱۳۸۷ مجوز انتشار گرفته اند.وهمچنان به حیات خود ادامه می دهد، و با ذکر این نکته که آفتاب جنوب سعی می کند مسائل و اخبار منطقه حاجی آباد را پوشش بدهد.
در سال ۱۳۸۷ که مطبوعات زیادی مجوز انتشار گرفتند ، یکی از آنان هفته نامه بندر به صاحب امتیازی کامران حسین پور است. از هفته نامه هایی که به دلیل مشکلات مالی و فشارهای جناحی به محاق تعطیلی رفت . هفته نامه لاتیدان به مدیر مسئولی محمد ذاکری اولین نشریه تمام رنگی استان است این نشریه با وجود اینکه در همان شش شماره اولیه متوقف شد ؛ رویه تازه ای را در مطبوعات استان پیش گرفته بود این نشریه با سر مقاله های تحلیلی انتقادی فضای باز جدیدی را پیش روی خواننده قرار می داد. بعلاوه مصاحبه و گفتگوهایی با چهره هایی که تاکنون در روزنامه ها از آنها کمتر نامی برده شده بود.
مروارید مهر: به مدیر مسئول یوسف دیوانی اولین ماهنامه استانی است که در سال۱۳۸۲ در بندرلنگه مجوز انتشار گرفت . این ماهنامه در حال حاضر در بندرعباس منتشر می شود و سردبیری آنرا آبتین امیری برعهده دارد. این ماهنامه با رویه خبری،آموزشی ، فرهنگی و اجتماعی منتشر می شود.
علاوه بر ماهنامه مروارید مهر که قبلا به آن اشاره شد بندرعباس دارای دو، ماهنامه دیگر بنام نگاه روز و فرهنگستان جنوببود. که اولی به مدیریت محمد نعمتی در سال ۱۳۸۷ مجوز گرفت و با عنوان ماهنامه فرهنگی ورزشی تا شماره ۱۱ به سردبیری وحید دلپسند در سال ۱۳۸۸ منتشر شد و پس از وقفه ای چند ماه با تغییر کار و تحریریه و سردبیری حسین خوشنویس اصل دومین انتشار خود را باتغییر محتوایی و گرافیکی به لحاظ قطع و اندازه و همچنین مطالب متنوع و به روزتر در خرداد ۱۳۸۹ با دو شماره پیاپی منتشر کرد ، اما به دلیل مشکلات مالی بعد از آن دیگر بصورت هفته نامه بصورت پراکنده منتشر شد.
ماهنامه دیگر فرهنگستان جنوب به مدیر مسئولی قاسم کرمی است که در سال۱۳۸۷ مجوز انتشار گرفت است . اولین شماره آن به کوشش محمد ذاکری و بصورت رنگی همراه با مطالبی متنوع و جذاب به چاپ رسید که بعدها تداوم نیافت.قاسم کرمی در خصوص انتشار این ماهنامه می گوید: که اصلا به صرفه نیست حتی پول چاپ خود را هم به زور در می آورد و ما به دلیل هزینه بالا مجبوریم تیراژ راپایین بیاوریم واین یعنی محدودیت توزیع بنابراین فرهنگستان جنوب در گام دوم خود یعنی شماره آبان ۸۹ به مجله ای صرفا تبلیغی و آگهی پذیر تبدیل شده و با کیفیت بسیار بالا یعنی کاغذی گلاسه با عنوان تخصصی توسعه و کارآفرینی منتشر میشود.
در حوزه های تخصصی هرمزگان دارای چهار نشریه می باشد؛مجله پزشکی هرمزگان اولین نشریه با رتبه علمی پژوهشی که در سال ۱۳۸۰مجوزنشر گرفت،صاحب امتیاز آن دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی هرمزگان و با مدیرمسئولی دکترحیدرعلی داوری که بصورت دوماهنامه منتشر می شود.
گلپنگ بارتبه آموزشی پژوهشی در سال ۱۳۸۷مجوز نشر دریافت نمود که از سال۱۳۹۰ با نام پژوهش نامه فرهنگی هرمزگان با رتبه علمی ترویجی بصورت دو فصلنامه منتشرمیشود و وابسته به اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان هرمزگان است
اورمزدبه مدیر مسئولی سهراب سعیدی که با کسب مجوز در سال ۸۷ در میناب منتشر می شود. این فصلنامه به ادبیات و مسائل فرهنگی اختصاص دارد.
مجله علمی پژوهشی دیگر آبزیان و شیلات مرتبط به دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندر عباس می باشد که مدیر مسئولی آن را دکتر مازیار یحیوی برعهده دارد این مجله بصورت فصلنامه در سال ۱۳۸۸ مجوز گرفت.
نتیجه گیری
با توجه به فراز و فرودهای نشریات محلی که از ابتدا تا سال ۱۳۸۹ از آنها نام برده شد نشان می دهد که اغلب کسانی که به روزنامه نگاری در این سالها پرداخته اند بیشتر علاقمند به حوزه مطبوعات و نشر بودهاند یا فضای اجتماعی سیاسی وقت وجود نشریه ای را می طلبید؛به جای اینکه متخصص در این حوزه باشند یا تحصیلات آکادمیک روزنامه نگاری داشته باشند. با توجه به سیر تاریخی مطبوعات استان در این سالها به نظر می رسد ورشکستگی و تعطیلی اغلب جراید بدلیل عدم آشنایی صاحبان جراید با مساله تخصصی اقتصاد رسانه و همچنین کمبود نیروی انسانی متخصص و ماهر در زمینه روزنامه نگاری باشد،که بعد از ورود رشته روزنامه نگاری در دانشگاه آزاد بندرعباس و جذب هرچند اندک،به نسبت حجم زیاد فارغ التحصیلان این رشته در برخی از روزنامه های استان توانستند بخشی از این کمبود نیرو را جبران کنند اما با تعطیلی این رشته دانشگاهی این کمبود همچنان در سایر روزنامه های استان دیده می شود.عامل دیگر عدم موفقیت نشریات تبدیل شدن بسیاری از جراید صرفا”به بولتن تبلیغاتی ،خبری و تریبون جناحهای سیاسی است که این بدلیل عدم وجود نظام تشکیلاتی منظم و هدفمند با رسالت مطبوعات است که در صورت رفع آنها میتوان به مطبوعات محلی پرمحتوا وسودمند امیدوار بود.
|
تاریخ |
عنوان |
مدیر مسئول |
|
۱۳۲۴ |
خاور |
محمد فرامرزی |
|
۱۳۲۹ |
بهار توحید |
شبل الحکما |
|
۱۳۳۰ |
نسیم جنوب |
شبل الحکما |
|
۱۳۴۹ |
ندای ایران نوین رهنمود |
مهین دخت خامنه حزب رستاخیز شاخه بندرعباس |
|
قبل از ۵۷ |
سیاحت خلیج هنگامه خلیج |
عبدالله پاکروان حسین فرح بخش یزدی |
|
۱۳۵۸ |
نوید هرمزگان |
حسین حقایق جهرمی |
|
۱۳۵۹ |
موج |
ناصر مجرد |
|
۱۳۶۴ |
صبح ساحل |
قاسم کرمی |
|
۱۳۷۱ |
ندای هرمزگان |
غلامحسین عطایی دریایی |
|
۱۳۷۶ |
هرمز |
احمد آخوندی |
|
۱۳۷۶ |
بچه های ساحل |
قاسم کرمی |
|
۱۳۷۷ |
مروارید جنوب |
نیلوفر نصیری قلعه جوقی |
|
۱۳۷۸ |
جامعه مدنی |
محمود رئوفی |
|
۱۳۷۸ |
صبا |
محبوبه بچاری صالح |
|
۱۳۸۰ |
سفیر جنوب |
سید علی ذوالقدر |
|
۱۳۸۰ |
دریا |
ایوب دبیری نژاد |
|
۱۳۸۰ |
ارمفان بندر |
عظیم دادرس |
|
۱۳۸۱ |
دریای اندیشه |
دانش هاشمی پور |
|
۱۳۸۱ |
صدف |
عبدالمجید دلشاد |
|
۱۳۸۲ |
گامرون |
علی تیماس |
|
۱۳۸۲ |
مرجان |
اسماعیل هاشمی پورپتکویی |
|
۱۳۸۲ |
ندای جوان |
غلامحسین عطایی دریایی |
|
۱۳۸۳ |
تمدن هرمزگان |
علی دیرباز |
|
۱۳۸۷ |
آفتاب جنوب |
حسین سالاری |
|
۱۳۸۷ |
شهروند هرمزگان |
محمد دهقان ارزوئی |
|
۱۳۸۷ |
بندر |
کامران حسین پور |
|
۱۳۸۷ |
لاتیدان |
محمد ذاکری |
|
۱۳۸۲ |
مروارید مهر |
یوسف دیوانی |
|
۱۳۸۷ |
نگاه روز |
محمد نعمتی |
|
۱۳۸۷ |
فرهنگستان جنوب |
قاسم کرمی |
|
۱۳۸۰ |
مجله پزشکی هرمزگان |
دانشگاه علوم پزشکی |
|
۱۳۸۷ |
پژوهشنامه فرهنگی |
اداره ارشاد |
|
۱۳۸۷ |
اورمزد |
سهراب سعیدی |
|
۱۳۸۸ |
شیلات و آبزیان |
مازیار یحیوی |
نویسنده: بنیامین انصاری نصب
منابع:
– اطلاعات(۱۳۸۷)افتتاحانجمن بلدیه بندرلنگه،درگزیده مقالاتواخبارروزنامههای مهم درباره خلیج فارس تدوین امیر هوشنگ انوری،تهران:بنیاد ایران شناسی
-برزین،مسعود(۱۳۵۴)مطبوعات ایران(۱۳۴۳-۱۳۵۳)،تهران:انتشارات کتابخانه بهجت
-رفیعی،عباس(۱۳۸۸)مروری برتاریخچه مطبوعات هرمزگانماهنامه نگاه روز شماره ۸-۹
– سایبانی،احمد(۱۳۹۰)بندرعباس و هلال طلایی ،تهران:همسایه
-سایبانی،مانداناوعباس(۱۳۸۴)بررسیپیشینهچاپونشردراستانهرمزگان،بندرعباس:دبیرخانه شورای پزوهشی اداره کل فرهنگ وارشادهرمزگان
-سلطانی،پوریواقتدار،رضا(۱۳۷۶)راهنمایمجلههاوروزنامههایایران۱۳۷۴ ۱۳۷۵،تهران:کتابخانه ملی جمهوری اسلامی
– صدریطباطبایینایینی،سیدمحمد(۱۳۷۸)راهنمایمطبوعات ایران ۱۳۰۴-۱۳۵۷،تهران:مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها
– صباگردی مقدم،احمد(۱۳۷۳)راهنمای روزنامه های ایران۱۳۷۲،تهران:کتابخانه ملی جمهوری اسلامی
– قاسمی،فرید(۱۳۹۰)تاریخ مطبوعات ایران،تهران:ثانیه
– قاسمی،فرید(۱۳۷۲)راهنمای مطبوعات ایران(۱۳۷۱-۱۳۵۷)،تهران:مرکزمطالعات و تحقیقات رسانه ها
– قاجار(نائب السلطنه)،علی رضا(۱۳۸۷)شرح و سابقه تشکیل انجمن عباسی،درگزیده مقالاتواخبارروزنامههای مهم درباره خلیج فارس تدوین امیر هوشنگ انوری،تهران:بنیاد ایران شناسی
– کوهستانی نژاد،مسعود(۱۳۸۲)قرائت خانه های ایران،تهران:دفتر مطالعات وتحقیقاترسانه ها
– معتمد نژاد،کاظم(۱۳۹۱)وسایل ارتباط جمعی،تهران:دانشکده علامه طباطبایی
– م.ع(۱۳۸۷)تشکیلانجمنکتابخوانی(قرائتخانه)در بندرعباس، درگزیده مقالاتواخبارروزنامههای مهم درباره خلیج فارس تدوین امیر هوشنگ انوری،تهران:بنیاد ایران شناسی
-http://gachooyeh-online.blogfa.com/post/44
کارشناسی ارتباطات اجتماعی رشته روزنامه نگاری، دانشگاه آزاد واحد بندرعباس
ben.ansari.n@gmail.com