آسمان قرمبید؛ زوال کلنل خیزابه شد

واکنشی دیگر
در پی انتشار خبر انتشار کتاب کلنل موجی از اظهارنظرهای مخالف و موافق و معترض به حرکت درآمد و در نخستین خیزابه ی این موج حمیدرضا مقدمفر، معاون فرهنگی – اجتماعی سپاه پاسداران در واکنش به خبر صدور مجوز رمان محمود دولتابادی به سایت «تهران پرس» گفت: بنده اطلاعات کاملی از آن چه در حال وقوع است ندارم. اما برخی از این اتفاقات باعث نگرانی جامعه ی مومن و انقلابی کشور ما شده است.

مقدم فر در این اظهار نظر محموددولت آبادی را دارای پیوندهای عمیق با خارج توصیف کرده و رمان زوال کلنل را ضد انقلابیترین رمان بعد از پیروزی انقلاب دانست.
این مقام سپاه پاسداران گفته بود: اشخاصی ماننددولت آبادی که مواضع و رفتارشان بیان گر شخصیتشان است و از طرف جریان رسانه ای در داخل، پیوند عمیقی با خارج از کشور دارند چرا باید به عنوان یک نویسنده ی برتر مورد توجه قرار بگیرند و رمانی که باید گفت ضد انقلابیترین رمان بعد از پیروزی انقلاب است مجوز بگیرد.
این اظهارات از سوی خبرگزاری دویچه ووله فارسی «رله» و بازنشر شد و رسانه های دیگر هم آن را بازتاب دادند.

نگاهی به سابقه
رمان «زوال کلنل» که در خارج از ایران و از جمله در آلمان و آمریکا با نام کلنل منتشر شده است در سال ۸۷ و پس از ۲۵ سال از کشوی میز کاردولت آبادی بیرون آمد و پس از واگذاری امتیاز نشر آن به حسن کیاییان مدیر نشر چشمه از سوی این ناشر برای دریافت مجوز به ارشاد فرستاده شد.
سه سال بعد اما نشر چشمه خود دچار مشکل شد و به دلیل انتشار نمایشنامه ای از محمد رحمانیان فعالیتاش به حال تعلیق درآمد و به همین دلیل تمام کتابهایی که از سوی این ناشر برای دریافت مجوز انتشار به ادار ه ی کتاب فرستاده شده بود، از جمله زوال کلنل از دور بررسی خارج شد چرا که ناشر درخواست کننده اجاز  ه ی فعالیت نداشت و بنابراین درخواستهایش نیز کان لم یکن تلقی میشد.
چندی بعد اما «نشر چرخ» وابسته به نشر چشمه، مجدداً «زوال کلنل» را برای دریافت مجوز به اداره کل کتاب ارشاد فرستاد تا بررسی شود. اما ظاهراً در فاصله ی سال ۹۰ تا اوایل سال جاری ارادهای برای صدور مجوز انتشار زوال کلنل وجود نداشت.

باید تغییر کند
در همان زمان بهمن دری، معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در یک نشست خبری درباره ی «زوال کلنل» گفته بود: این کتاب باید در برخی موارد تغییر کند. او البته به این نکته هم اشاره کرد که: «البته نویسنده برخی موارد را اصلاح کرده» «اما کتاب باید از نظر قرائت جدید شرایط قبل و بعد از انقلاب تصحیح شود». البته بهمن دری در این نشست خبری و در برابر پرسشهای خبرنگاران تلاش کرد تا خود را مدافع دولت آبادی و آثار او از جمله «زوال کلنل» نشان دهد و با اشاره به این که این کتاب از مناظر گوناگون در اداره ی کتاب بررسی شده است آن را «به لحاظ تصویری و بصری» مورد تایید قرار داد وگفت: تصحیحات کتاب شامل واژه ها و ترکیببندی آن نمیشود اما این کتاب «قرائت جدیدی از شرایط قبل و بعد از انقلاب با تأثیرگذاری نامطلوب ارائه میکند» بنابراین «ما باید با نویسنده بنشینیم و حرف بزنیم» سر کتاب «جای خالی سلوچ» هم قرار بود چهل دقیقه با ایشان حرف بزنیم که هفت ساعت طول کشید. یادم میآید که نظر مرا هم پذیرفت و در جایی هم از من تشکر کرد.
بهمن دری در همین نشست خبری گفته بود: اگر من امروز اعلام کنم که این کتاب مجوز گرفته یا خواهد گرفت، این طوری من اداره کتاب را دور زدهام و این کاری خارج از ضوابط است»

پس از اظهارات دری در نشست خبری، برخی از خبرگزاریها اعلام کردند که محمود دولتابادی از پیشنهاد دری استقبال کرده و گفته است: «امیدوارم گفتگو با وزارت ارشاد به نتیجه برسد و کتاب به زبان فارسی هم منتشر شود.» در همان زمان دولت آبادی به بی بی سی فارسی گفته بود: این کتاب اثر نامطلوب بر جامعه ی ایران نخواهد گذاشت. چون جامعه ی ما جامعه ی زنده ای است و لزوماً همه ی افراد روایت رسمی از قبل و بعد از انقلاب ندارند. این یک روایت دیگر است که یک نویسنده ی ایرانی بیان کرده است، با این همه من آمادهام با وزارت ارشاد مذاکره کنم.
این مذاکره اما هیچ گاه انجام نشد و با تغییر دولت دهم بهمن دری هم از سمت خود کنار رفت و زوال کلنل همچنان در انتظار صدور مجوز در اداره کتاب باقی ماند.

سی سال انتظار
نگارش رمان “زوال کلنل” به حدود ۳۰ سال پیش برمیگردد. در این سی سال دولت آبادی بارها روی نسخه ی نخستین این اثر کار کرده و برخی از نکات آن را تغییر داد و سرانجام در سال ۸۷ زوال کلنل برای دریافت مجوز به ارشاد سپرده شد.از آنجا که صدور اجازهی نشر به طول انجامید،دولت آبادی نسخه ی سانسورنشدهی رمان را به یک مترجم ایرانی ساکن آلمان، سپرد تا آن را به زبان آلمانی برگرداند. “زوال کلنل”، سرانجام در سال ۲۰۰۹ با حمایت مالی دو نهاد فرهنگی آلمانی از سوی بنگاه انتشاراتی سوئیسی “یونیون” منتشر شد. شخصیت اصلی کتاب “کلنل”، یکی از افسران “ارتش شاهنشاهی” است که در زمان محمد رضا شاه از فرمان سرکوب جنبش ظفار سرپیچی میکند و به این دلیل هم از ارتش اخراج و زندانی میشود. پنج فرزند”کلنل”در دوران انقلاب، در چارچوب عضویت یا حمایت از جریانها و تشکلهای سیاسی در سرنگونی رژیم شاه شرکت میکنند. دولت آبادی در بستر نقل سرنوشت تلخ کلنل که سرانجام دیوانه میشود و دست به خودکشی میزند، و تصویر داستان زندگی فرزندان او، به بررسی موشکافانه و فرارفتهای تاریخ معاصر ایران میپردازد. دولت آبادی در واقع این خانواده را، قربانی روابط و مناسبات ظالمانه‌ی حاکم بر جامعه‌ی ایران در زمان شاه معرفی میکند.

متن آلمانی رمان “زوال کلنل”، از نثری قوی و روان برخوردار است.مترجم کتاب در باره ی دشواری برگرداندن آن به آلمانی گفته است: «ترجمه ی رمان به زبان آلمانی، کاری بسیار دشوار و سنگین بود. دقیقا نمیتوانم به شما بگویم، ولی به نظرم میآید که ترجمهی “کلنل” برای من حتی از ترجمه ی “بوف کور” صادق هدایت که سالها قبل انجام دادم، مشکلتر بود. علتش دشواری ترجمه ی متون ادبی از فارسی به آلمانی نیست. آنچه کار ترجمه ی از فارسی به آلمانی را مشکل میکند، بیشتر مربوط میشود به انتقال سبک و حال و هوای حاکم بر یک اثر ادبی. بدیهی است که هراندازه یک اثر پیچیده تر باشد، ترجمه ی آن نیز مشکلتر میشود.

کلنل در دست بررسی است
پس از اعلام خبر «آسمانی»! صدور مجوز برای انتشار کلنل و برانگیخته شدن امواج خبری در مورد این کتاب و محموددولت آبادی ، خیلی زود خبر منتشر شده با اعلام این که «کتاب کلنل هنوز در دست بررسی است» تکذیب شد و آن چه که از کل اخبار منتشر شده و در حاشیه ی خبر باقی ماند، خبر انتشار هشت هزار نسخه غیر مجاز از این کتاب بود که مقامات مسئول اعلام کردند در حال جمع آوری آن از بازار کتاب هستند و علاوه بر آن آزردگی شدید محموددولت آبادی به خاطر جنجالی که برخاسته بود.

اعتراض دولت آبادی
محموددولت آبادی چند روزی پس از آن که خیزابههای نخست امواج خبری فروکش کرد در نخستین اظهارات رسمی اش نسبت به آن چه اتفاق افتاده بود به خبرگزاری ایسنا گفت: برخوردهای رسانه ای غلوآمیز از نظر من چیز خوبی نیست و به منطق نشر کمک نمیکند. ترجیح من این است که مقوله ی نشر در کشور ما روال طبیعی و منطقی پیدا کند. اما نحوه ی برخورد غلوآمیز با یک امر عادی و چاپ یک کتاب احتمال دارد که مانع روند منطقی نشر کتاب بشود. دولت آبادی در ادامه اضافه کرده بود: انتظار من همیشه این بوده که هر موضوعی در جا و اندازه ی خودش سنجیده شود اما این نوع واکنشها نوعی افراط است در مقابل تفریط و با تعادل نسبتی ندارد و نباید با واکنش افراطی آن را به مسئلهای بغرنج و بسیار مهمتر از خودش تبدیل کرد. به هر حال امیدوارم این نوع خبررسانی تأثیرات منفی نداشته باشد. اشاره دولت آبادی در واقع به شیوه ی اعلام خبر انتشار کلنل در آن روزنامه ی صبح بود.

گفته های مقام مسئول
به دنبال انتشار خبر صدور مجوز برای چاپ رمان کلنل صالحی معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی که در مورد صدور مجوز برای انتشار کتاب و از جمله زوال کلنل مسئولیت رسمی دارد اعلام کرد این کتاب هنوز مجوز نگرفته است. او پیش تر در یک جلسه ی مطبوعاتی گفته بود کتاب آقایدولت آبادی قبلاً مراحلی را طی کرده بود و مشمول اصلاحاتی شد که به کتاب خورد و آقای دولت آبادی هم این اصلاحات را انجام دادند و دوباره اصلاحات بعدی مطرح شد. خود من این کتاب را خوانده ام. من علاقه بسیاری به داستان و رمان دارم و از بچگی هزاران اثر داستانی را خواندهام همه ی آثار آقایدولت آبادی را هم مطالعه کردهام. ایشان از مفاخر ادبیات ایرانی و خراسانی هستند بنابراین طبعاً انتشار آثار ایشان در ایران افتخاری برای ایرانی و فرهنگ فارسی زبان است اما من قانون مدار و قانونگرا هستم و اکنون مدیر هستم. به همین دلیل نمیتوانم تبصره بزنم که کتاب «زوال کلنل» با سایر کتابها متفاوت باشد. اما این کتاب در حال طی کردن مسیر تجدید نظر است.

صالحی در ادامه ی گفته هایش یک بار دیگر تاکید کرده بود که؛ من احترام بسیاری برای آقایدولت آبادی قایل هستم. هیچ اثری از ایشان نیست که من آن را مطالعه نکرده باشم اما فکر میکنم ایشان هم راضی به گشودن باب جدید برای خودشان نیستند، مساله ی کتاب ایشان در مسیر قانونی دنبال میشود. درباره ی ناشرانی هم که فعالیتشان متوقف شده، همین مسیر را داشته ایم. مسایل و بحثهای حقوقی این کتاب مانند سایر کتابها مسیر خود را طی میکند. ما نمیخواهیم در یک فضای بازی رسانه ای و بازی سیاسی اتفاقی برای این کتاب بیافتد. بلکه میخواهیم سند حقوقی ماجرا به صورت محکم تنظیم شود و مسیر حقوقی طی شود.

عهدی که بسته شد
معاون فرهنگی وزیر ارشاد اسلامی پیش از این ماجرا و در پی منصوب شدن به سمت فعلی در یک گفتگوی مطبوعاتی با تاکید بر پرهیز از ادبیات آمرانه گفته بود: عهد میبندم که اگر احساس کنم مسیر حرکت رو به جلو نیست پرونده کاریام را در این معاونت ببندم و اضافه کرد؛ ما باید دو چیز را با هم ببینیم. یک نکته این است که انسانها باید به آرمانهایشان وفادار باشند من هم به آن چه گفتهام اعتقاد دارم و فکر میکنم که ادبیات آمرانه دیگر حتی در زندگی خانوادگی ما هم جواب نمیدهد. چه برسد به اجتماع البته هر نظامی به قانون نیازمند است اما قانون نباید به معنای تسلط ادبیات آمرانه باشد. من وقتی بر پرهیز از ادبیات ایدئولوژیک تاکید میکنم، منظورم ادبیاتی است که از آن «بالا» و «پایین» استخراج شود نه همدلی. این ادبیات در حوزه ی خانواده ی مدیریت فرهنگی و مدیریت سیاسی جواب نمیدهد. ما باید با تمام وجود به طرف ادبیات همدلی و همفکری حرکت کنیم. من با تمام وجود به این موضوع اعتقاد دارم. اما آن قدر هم جوان نیستم که بگویم همین فردا همه ی این موارد محقق میشود.

و دیگران…
روشنترین پاسخ تکذیب کننده که پس از چاپ خبر صدور مجوز و انتشار «زوال کلنل» در رسانه ها آمد اظهارات علی شجاعی صائبین مدیر اداره ی کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بود. او در مورد صدور مجوز چاپ رمان دولت آبادی به ایسنا گفت: این کتاب هنوز برای بررسی مجدد به دست ما نرسیده. این گفته در واقع پاسخی بود به این که قرار است زوال کلنل مجددا بررسی شود و علی شجاعی تصریح کرد. در هر صورت بررسی مجدد طبق روال معمول انجام و درباره ی آن اظهار نظر خواهد شد.

اگر…
در اوج اظهارنظرهای مخالف و موافق کتاب محموددولت آبادی ، بهرنگ کیاییان یکی از مسئولان نشر چشمه گفته بود که در صورت صدور مجوز از سوی ارشاد کتاب دولت آبادی را منتشر خواهد کرد وی در اظهار نظری خوشبینانه به خبرگزاری ایسنا گفت: در صورتی که مجوز چاپ رمان کلنل تا یک هفته یا ده روز آینده صادر بشود این رمان را در اسفندماه و تا پیش از پایان سال منتشر میکنیم البته درباره ی انتشار کتاب قول های شفاهی داده شده اما مجوز چاپ آن هنوز صادر نشده است.

اعتراض جنتی به دروغ
نگاه وزیر ارشاد اما به خبر انتشار کلنل از زاویه دیگری بود. او در همایش سالانه ی روابط عمومی های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: امروز یکی از پدیده های زشتی که در جامعه میبینیم شایعه سازی و تحریف مسائل است. شاید هم به خاطر مشغول کردن وزارت ارشاد از سیاست اصلی اش است که چنین شایعاتی مطرح میشود. به عنوان نمونه از معاونت فرهنگی وزارت سوال میشود آیا کتابهای صادق هدایت اجازه ی چاپ دارند؟ خب چنین موضوعی با پاسخ این چنینی روبرو میشود که ما ممنوعالقلم نداریم، یعنی طبق قانون اسلامی مان به فرد کاری نداریم بلکه به عقاید و نظریاتش که در کتابش بیان شده، کار داریم. مشخص است که برخی از کتابهای صادق هدایت، نمیتوانند اجازه چاپ بگیرند، اما برخی از رسانهها اخباری مبنی بر اجازه چاپ داشتن آثار هدایت کار میکنند و بعد از مدتی میگویند ارشاد تکلیف خودش را نمیداند. یک خبر دروغ دیگری که این روزها کار شد، این بود که کتاب «زوال کلنل» آقای دولت آبادی اجازه ی چاپ دارد در حالی که این کتاب از عناوینی است که برای بررسیاش درخواست دادهاند و هنوز در دست بررسی است و ممکن است مجوز بگیرد یا نگیرد. این هم از مواردی است که میتوان با اتکاء به آن علیه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دولت فضاسازی کرد. بنابر همین خبر هم میآیند، تحریف میکنند و افکار نخبگانی را که زمینه ی ملی و دینی دارند، منحرف میکنند و ما هم ناچار میشویم به این مسائل پاسخ بدهیم. از این نمونه ها ده ها مورد وجود دارد که من به شخصه در پنج ماه گذشته به طور مرتب با آنها روبرو بودم و نیاز به تایید و تکذیب داشتند.

بررسی تمام شد
سرانجام اما در پی همه ماجرا و جنجالهای خبری روز ۱۲ اسفند خبرگزاریها اعلام کردند: مدیر اداره ی کتاب از پایان بررسیها بر روی رمان «کلنل» محموددولت آبادی و انجام جمعبندی برای مشخص شدن وضعیت صدور مجوز نشر این کتاب خبر داد. علی شجاعی صائین در گفتوگو با خبرنگار ادبیات و نشر خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، درباره ی وضعیت رمان «کلنل» که بیش از پنج سال است در انتظار کسب مجوز نشر است، گفت: کتاب به اداره ی کتاب ارجاع شده است، بررسیها بر روی آن انجام شده و در حال جمعبندی هستیم. انشاءالله نظر نهایی را با ناشر محترم در میان خواهیم گذاشت. او در پاسخ به اینکه چرا روند بررسی این کتاب طولانی شده است، گفت: «در دروه ی اخیر برای این کتاب زودتر از میانگین زمان بررسی سایر کتابها اقدام شده است.» در واقع چهارسال از دورهای که «زوال کلنل» در ارشاد ماند مربوط به دولت دهم است. مدیر اداره ی کتاب (دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت ارشاد) درباره ی ناشر این کتاب هم گفت: کتاب ابتدا از سوی نشر چشمه ارائه شده بود، اما ظاهرا به ناشر دیگری واگذار شده است.
از سوی دیگر اعلام شد سرانجام پس از دو سال، ۲۴ اسفندماه تعلیق نشر چشمه به پایان میرسد و فعالیتش را از سر خواهد گرفت. چندی پیش مسؤولان نشر چشمه گفتند، اگر این کتاب مجوز نشر بگیرد، تا پایان سال منتشر میشود.

اما سرانجام…
موجی که در مورد «زوال کلنل» با درج خبری نادرست در یک روزنامه صبح دیگر، یک بار دیگر این واقعیت را نشان داد که ژورنالیسم در ایران، از ساز و کاری که باید برخوردار نیست و هنوز برخی از روزنامه نگاران غوغاسالاری و موج سازی را حتی بر مبنای اخبار نادرست هنر روزنامهنگاری میدانند، هنری که گاه به دلایل پیدا و پنهان و ناخواسته شاید در خدمت برخی جریانات قرار میگیرد و گاه خیزابهای میشود که میتواند ویرانگر باشد. درج خبر انتشار «زوال کلنل» اگر چه از سوی وزارت ارشاد و مسئولان اداره کتاب تکذیب شد. اما فرصتی هر چند کوتاه فراهم آورد تا بار دیگر سیاستهای وزارت ارشاد در امور فرهنگی را مورد پرسش و اعتراض قرار گیرد و این ظاهراً در راستای تفکری نبود که گردانندگان آن روزنامه ادعایش را داشتند.

نویسنده:ه. ال
منبع: مجله آزما