تاریخ فرهنگی ایران مدرن
پروژه تاریخ فرهنگی به بررسی گسترده فرهنگ ایران در قرن بیستم اختصاص دارد و در آن، فرهنگ معاصر ایران، عمدتا از خلال یازده ورودی، مطالعه و ارائه خواهد شد. این یازده مدخل برای گردآوری داده‌ها و پژوهش بر آن‌ها پیش بینی شده اند و عبارتند از: شخصیت ها (کنشگران)، نهادها، آثار، فرآیندها، رویدادها، زمان، مکان، اشیاء، مفاهیم، اسناد و سایر.

کتاب “فرهنگ عامیانه مردم ایران”

هدایت ،صادق ،گردآورنده جهانگیر هدایت ،۱۳۸۵ ،فرهنگ عامیانه مردم ایران ،تهران ،نشر چشمه
درباره کتاب :
کتاب ” فرهنگ عامیانه مردم ایران ” نتیجه ۲۰ سال کوشش و مطالعه و تحقیق صادق هدایت در زمینه فولکلر و فرهنگ عامیانه مردم ایران است .
در ابتدای کتاب ، بعد از صفحه شناسنامه کتاب ، عکسی از صادق هدایت در سال های آخر اقامت در تهران به صورت سیاه و سفید به چاپ رسیده است.در صفحه بعد ، فهرست کتاب قرار گرفته است که شامل : مقدمه گردآورنده ،نیرنگستان ،اوسانه ، ترانه های عامیانه ،متل های فارسی ،فلکلر یا فرهنگ توده ،طرح کلی برای کاوش فلکلر یک منطقه ،قصه ها و افسانه ها (چاپ اول) ،ترانه ها(چاپ اول )، امثال و اصطلاحات محلی (چاپ اول )،تحقیقات (چاپ اول )،نامه ها (چاپ اول ) است. که به طور کلی هر کدام از این عناوین ، زیر ۳ بخش اصلی قرار داده می شود : بخش اول نیرنگستان ،بخش دوم فرهنگ توده مردم ،بخش سوم آثار چاپ نشده.
گردآورنده در مقدمه خود صادق هدایت را از نخستین نویسندگان و پژوهشگرانی می داند ، که با فرهنگ عامیانه مردم ایران برخورد بسیار جدی و علمی داشته است و از هیچ کوششی برای دست یابی به اطلاعات علمی دقیق و حقایق نهفته در آن دریغ نمی کرده است. این کتاب نتیجه برخورد بسیار شگفت انگیز و علمی او با فرهنگ عامیانه ایران است .
“هدایت کار فرهنگ عوام ایران را با جدیت خاصی تعقیب می کرد .برای اطلاع از این فرهنگ بسیار غنی پراکنده به تمام دوستان و آشنایان و هر مجمع و محفلی که دسترسی داشت سپرده بود ، هر چه از این مقوله می دانند یا در دسترس دارند ،برای او ارسال کنند …همچنین در ایامی که با مجله موسیقی همکاری داشت طی بخشنامه ای که به ادارات فرهنگ کلیه شهرستان ها ارسال شده بود ،درخواست شده بود قصه و افسانه و ترانه و متل و غیره هر آنچه می توانند فراهم کنند و برای اداره موسیقی ارسال دارند….در سال های بعد در مدت همکاری با مجله سخن نیز از کلیه خوانندگان و مطلعین خواسته شده بود ،در این زمینه هر چه می دانند یا می توانند فراهم کنند ،به دفتر مجله سخن بفرستند….علاوه بر این خاورشناسان اروپایی و نویسندگان و دست اندرکاران هنر و ادب که به عناوین مختلف با هدایت حشر و نشر داشتند ، به نوبه خود هر آنچه در این زمینه می یافتند یا می دانستند برای هدایت می فرستادند .” (صفحه ۹ و ۱۰) صادق هدایت روی تمام آنچه برایش فرستاده می شد ،مطالعه بسیار دقیقی انجام می داد که در پانویس های مربوط به این آثار در این کتاب به روشنی مشهود است.
همچنین ” در همین ایام بود که صبحی مهتدی روزهای جمعه در رادیو تهران برای بچه ها قصه می گفت .روش کار به این ترتیب بود که ابتدا صادق هدایت قصه ها را بررسی می کرد و بعد برای صبحی مهتدی می فرستاد که از رادیو پخش شود .”(صفحه ۱۰)
هدایت نخستین مجموعه خود را در سال ۱۳۱۲ در کتابی به نام نیرنگستان منتشر کرد.همچنین نتایج تحقیقات خود را درباره فولکلور به صورت های گوناگون و در هر مقطعی از زمان که کارش آماده می شد ،خصوصا در مجله موسیقی به چاپ رساند.
پس از در گذشت صادق هدایت قسمتی از آنچه از این آثار باقی مانده و هنوز چاپ نشده بود ابتدا در اختیار هدایت قلی هدایت ” اعتضاد الملک ” پدرش قرار گرفت و بعد عینا در اختیار پدر نگارنده عیسی هدایت برادر بزرگتر صادق هدایت قرار گرفت. سپس عیسی هدایت در سالهای آخر حیات این آثار را به نگارنده جهانگیر هدایت سپرد.جهانگیر هدایت : “این آثار تا زمان حاضر به نحو مطلوب نگهداری شدند .در جلساتی که با آقای محمد بهارلو داشتم این آثار تحت یک بررسی مقدماتی قرار گرفتند و با تشویق آقای بهار لو قرار شد در یک مجموعه کامل ؛ آنچه قبلا هدایت درباره فرهنگ عامیانه ایران نوشته و آنچه که هنوز چاپ نشده به صورت کتابی چاپ شود “(صفحه ۱۳) در ادامه سخنی از آقای کیوان ساکت موسیقیدان معروف که بررسی نت ترانه های فولکلور (محلی) و تنظیم مجدد آن ها را از نظر فن موسیقی بر عهده داشتند، آمده است.
“صادق هدایت آنچه را که از مردم گرفته و آموخته بود تحت نظمی نوین دوباره به مردم برگرداند .وی گنجینه ای را از زیر خاک و خل کم دانی ها و فراموشی ها و یا بی توجهی ها بیرون کشید ،به آن روشنی ،شفافیت و جلا داد و به مردم ایران هدیه کرد. “(صفحه ۱۷)
در خاتمه مقدمه ، نگارنده کسانی را که در جمع آوری و چاپ این کتاب یاری گر بودند معرفی و صمیمانه مورد قدردانی قرار می دهد.
بخش اول نیرنگستان کتابی که قبلا به صورت مستقل چاپ شده بود ، ولی در این مجموعه که تمام کارهای هدایت در زمینه فرهنگ عامیانه ایران را در بر می گیرد، به عنوان بخش نخست کتاب آمده است . نیرنگستان شامل بسیاری از باور ها و روش زندگانی روزمره مردم است .” به قول یکی از دانشمندان ؛انسان یک جانور خرافات پرست است .”(صفحه ۲۲) این مجموعه شامل : دیباچه ،آداب و تشریفات زناشوئی ،زن آبستن ،بچه ،اعتقادات و تشریفات گوناگون ،آداب ناخوشی ها ،برای برآمدن حاجت ها ،خواب ،مرگ ،تفائل ناشی از اعضای بدن ،تفائل – نفوس – مروا – مرغوا ،ساعت – وقت – روز ،احکام عمومی ،دستور ها و احکام عملی ،چند اصطلاح و مثل ،چیز ها و خاصیت آن ها ،گیاهان و دانه ها ،خزندگان و گزندگان ،پرندگان و ماکیان ،دام و دد ،بعضی از جشن های باستان ،جاها و چیزهای معروف ،افسانه های عامیانه ،گوناگون.
از جمله باورهای مرسوم در میان مردم ایران : روز اول ماه جاروب کردن خوب است ؛لیوان آب برگردد روشنایی است ؛هرگاه بخواهند مسافری از سفر برنگردد پشت سر او “دیزی از کار در آمده ” و یا سنگ سیاه به زمین می زنند؛ هر کس زیر درخت گردو بخوابد جنی می شود؛ برای آنکه بخت دختر باز شود او را به حمام جهودها می برند و…
در دیباچه نیرنگستان آمده است : “وقتی که ما عادات و اعتقادات چادر نشینان وحشی را با ممالک متمدن بسنجیم ،تعجب خواهیم کرد که چقدر از قسمت های تمدن پست با تغییر جزیی در تمدن عالی دیده و شناخته می شود و گاهی هم مشابهت تام دارند .(ادوارد تیلر) ولی چیزی که مهم است باید دانست همه این افکار عجیب و غریب و متضاد گاهی خنده آور و زمانی شگفت انگیز که به نام خرافات شهرت دارد ؛آیا در اثر تراوش فکر ملی پیدا شده یا نه و رابطه آن ها با یکدیگر چیست ؟”(صفحه ۲۳)
همچنین “نباید فراموش کرد که دسته ای از این آداب و رسوم نه تنها خوب و پسندیده است بلکه از یادگارهای روزهای پر افتخار ایران است که زنده کردن و نگاهداری آن ها از وظایف مهم ملی به شمار می آید.مانند جشن مهرگان ،جشن سده و …”(صفحه ۳۲).
این مجموعه متمم کتابچه یا جزوه ایست که قبلا با نام اوسانه در سال ۱۳۱۰ در تهران منتشر شد.
بخش دوم با عنوان فرهنگ توده مردم شامل : اوسانه (دیباچه) ،ترانه بچه ها ،ترانه دایه ها و مادرها ، ترانه های عامیانه ،متل های فارسی ،فلکلر یا فرهنگ توده ،طرح کلی برای کاوش فلکلر یک منطقه است.
اوسانه یک نوشته تحقیقی درباره ترانه های عامیانه مردم است .” شاید این نخستین اثر از یک نویسنده محقق است که ترانه های عامیانه ایران را چنین دقیق تجزیه و تحلیل کرده و در این زمینه تا عمق نژاد آریائی و اسناد مذهبی ترسائیان و کلیسای مسیحی پیش رفته است .”(صفحه ۱۱)
هدایت ترانه های محلی و عامیانه را گنجینه های ملی می شناسد و آن را هنر و نبوغ ساده ترین طبقات مردم می داند “(صفحه ۱۱). در ادامه انواع ترانه های عامیانه را مطرح می کند.
این بخش از کار هدایت پس از آنچه در سال ۱۳۱۰ به صورت جزوه ای منتشر شد ،در سال ۱۳۱۸ قسمت دیگری از آثار وی در همین مضمون به چاپ رسید.
متل های فارسی قسمتی دیگر از همین بخش است “صادق هدایت آن ها را گران بها ترین و زنده ترین نمونه نثر زبان فارسی می انگارد ….آنچه هدایت درباره متل ها نوشته حاصل مطالعاتی است که از سال ۱۳۰۶ داشته است.”(صفحه ۱۲) پانویس ها در این بخش نمایانگر مطالعه گسترده وی در زمینه افسانه ها ،ترانه ها و متل های فارسی است .از جمله آن ها شنگول و منگول ،سنگ صبور ،آقا موشه و…
مطلبی که صادق هدایت زیر عنوان فلکلر یا فرهنگ توده آورده دقیقا یک روش علمی است و روش جمع آوری و تدوین فرهنگ توده را به مردم می آموزد .سپس طرح کلی برای کاوش فلکلر در یک منطقه آمده است که با روشی بسیار استادانه با در نظر گرفتن عوامل دقیق جامعه شناسی ،مردم شناسی ،جمع آوری اطلاعات ،نحوه اطلاع گیری و تماس با مردم به شکلی مشروح در این زمینه آمده است.همچنین در مورد موضوع لهجه های محلی ایران نوعی الفبای صوتی پیشنهاد شده که هر کلمه با صدای اصلی خود قابل خواندن و نوشتن و درک کردن باشد.
بخش سوم این مجموعه با عنوان آثار چاپ نشده شاید مهمترین بخش باشد ، چه در این بخش آثاری از صادق هدایت ؛ چه به صورت آثار جمع آوری شده یا نوشته خود او آمده که تاکنون چاپ و منتشر نشده ونخستین بار است که در اختیار همگان قرار می گیرد که شامل : ۱. ۲۷ داستان ،قصه یا افسانه است که داستان ها قدیمی بوده ،تاریخ انشا اصلی آن ها مطلقا معلوم نیست ولی در اکثر داستان ها تاریخ ارسال برای هدایت معلوم است که در سال های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۹ بوده است .در مورد هر یک از افسانه ها و قصه ها کلیه مشخصات متن اصلی شامل نوع کاغذ ،رنگ جوهر ،مطالبی که در حاشیه برای صادق هدایت نوشته اند یا خود او نوشته است ،نام فرستنده و تاریخ ارسال و …آمده است ۲. ترانه ها و تصانیف که حدود ۳۴ عدد است که بر حسب حروف الفبا ،اصلیت و محلی بودن فهرست شده اند.در موارد لازم ترجمه ترانه و نت موسیقی آن ها آمده است .۳.اصطلاحات و امثال محلی که در بعضی موارد ترجمه آنها آمده است .۴. تحقیقات و نامه ها که شامل چند تحقیق مختصر درباره تئاتر وبازی ها و بعضی مراسم محلی است همچنین نامه ای از هانری کوربن شرق شناس معروف فرانسوی آمده که نشانگر تماس مداوم هدایت در مورد فرهنگ عامیانه با ایرانشناسان معروف جهان می باشد . و نامه ای دیگر از احسان طبری که در زمینه مذاکرات و تبادل اطلاعات در زمینه فرهنگ عامیانه با صادق هدایت است.
این کتاب در ۴۳۰ صفحه در قطع رقعی به چاپ رسیده است.